O zmienności autorytetu

N. Sillamy (1995) uważa, że dzieciom autorytet jest tak samo niezbędny jak uczucie, a w wieku młodzieńczym staje się nawet jeszcze ważniejszy. Brak autorytetu powoduje utratę poczucia bezpieczeństwa, wywołuje lęk. Na to, jak bardzo potrzebny jest autorytet dla prawidłowego rozwoju dziecka, wskazuje choćby wyróżnienie wśród stylów wychowania rodzicielskiego (Dembo 1997), obok stylu autorytarnego (opartego na zaznaczaniu przewagi wychowawcy, jego władzy) oraz permisywnego (związanego z brakiem autorytetu), stylu autorytatywnego. Styl ten charakteryzuje się kierowaniem dzieci przy zachowaniu pozytywnych kontaktów emocjonalnych z dzieckiem, stawianiu czytelnych wymagań zaakceptowanych w drodze uzgodnień przez dziecko oraz uznaniem przez dziecko nadrzędnej roli rodziców i dobrowolnym podporządkowaniu się. Zdaniem E. Eriksona (1997) właściwe pełnienie roli rodziców (przyjęcie autorytatywnego stylu wychowania) prowadzi do rozwinięcia poczucia tożsamości u dziecka poprzez wyzwalanie u niego zaufania do świata i swoich możliwości, zezwalanie na samodzielność, udzielanie wsparcia przy doznawaniu porażek, dostrzeganie i podejmowanie inicjatyw dziecka. Autorytet rodziców jest niezbędny, by chronić dziecko przed niebezpieczeństwami, których nie może ono jeszcze samodzielnie pokonać. Jednakże rodzice nie powinni używać swego autorytetu, by wykazywać władzę nad dzieckiem, zniewalać je i podporządkowywać sobie. Taki autorytet nazywa się zewnętrznym; jest to autorytet ujarzmiający, formalny, zależny od stanowiska, pozorny, fałszywy. Kojarzy się z tyranią, czyli okrutnym, bezwzględnym obchodzeniem się z kimś, wymuszaniem posłuszeństwa, narzucaniem swojej woli. Nie wypływa on z osobistych zalet czy zasług jego nosiciela lecz jest wynikiem wygórowanych ambicji i żądzy władzy. Taki autorytet prowadzi do zahamowania samodzielności, inicjatywy, tłumi wiarę we własne siły, wyzwala poczucie niższości, sprzyja rozwojowi bierności lub agresywności. Jego przeciwieństwem jest autorytet prawdziwy. Jest to autorytet wewnętrzny, wyzwalający, autentyczny, duchowy. Z kolei ten rodzaj autorytetu mobilizuje do działania, wysiłku i wytrwałości.

Autorytet nauczyciela

Autorytet nauczyciela z jednej strony wiąże się z jego fachowością, a więc kompetencjami w zakresie nauczania oraz reprezentowaniem trwałych wartości, takich jak: wartości poznawcze (wiedza, sprawiedliwość), wartości moralne (prawda, tolerancja); wartości estetyczne (piękno); wartości ontyczne (pokora). Z drugiej zaś strony związany jest z darzeniem nauczyciela przez wychowanka szacunkiem, z respektowaniem jego poleceń. Brak któregokolwiek z wymienionych składników powoduje, iż nie można mówić w danym przypadku o autorytecie. O autorytecie decyduje zespół cech, dzięki którym uczeń ulega wpływowi nauczyciela (Lejman 1984). Są to cechy, które uczniowie najbardziej cenią u nauczyciela.

Nauczyciel musi autorytet osiągnąć; nie jest on mu dany wraz z pełnioną funkcją. Zdobyciu autorytetu sprzyjają takie cechy i zachowania jak: aprobata i poszanowanie ucznia, życzliwość, cierpliwość (czyli miłość pedagogiczna), dobry kontakt emocjonalny z uczniami, otwarty i jasny sposób komunikowania, umiejętność panowania nad sobą, stałość w postępowaniu, przejrzystość i prawda w zachowaniach, fachowa i aktualna wiedza w zakresie nauczanego przedmiotu, orientacja w aktualnym obrazie świata, kompetencje pedagogiczne, mądre kierowanie przedsięwzięciami tak, by uczniowie uznali racje nauczyciela za własne.

Autorytetowi nauczyciela szkodzą takie cechy i zachowania, jak: impulsywność, niestałość, faworyzowanie, despotyczność, konfliktowość, niecierpliwość, poniżanie i zastraszanie uczniów itp.

W wielu publikacjach zaznacza się, że autorytet buduje się i że jest to proces żmudny i długotrwały. Nauczyciel, który osiągnął autorytet, musi go stale pielęgnować, musi unikać takich zachowań, które spowodowałyby utratę jego autorytetu.

Właściwy autorytet nauczyciela to autorytet wyzwalający, a więc zachęcający uczniów do działań, do twórczości, podsycający ich zapał do działania, zachęcający do wytrwałości w dążeniu do celu, a także prezentujący wzór do naśladowania (nie może to być jednak wzór niedościgły). Autorytet taki pozwala dzieciom nauczyć się odpowiedzialności, pomaga w rozwinięciu samokontroli i dyscypliny. Uważam za niewłaściwe łączenie autorytetu z ujarzmianiem, przymusem, bowiem cechy te pozostają w sprzeczności z istotą autorytetu, który opiera się na dobrowolnym podporządkowaniu. Autorytet prawdziwy, oparty na dobrowolnym podporządkowaniu się ze względu na odczuwany podziw, uznanie, to autorytet wewnętrzny, nazwany przez A. Bruhlmeiera (1993) autorytetem duchowym. Podporządkowanie się takiemu autorytetowi pozwala zachować poczucie wolności. Wówczas uczeń spostrzega nauczyciela jako osobę godną zaufania; przekonuje się, że rady i wskazówki nauczyciela służą jego interesowi i ułatwiają osiągnięcie sukcesu (Muszyński 1976).

Należy także zaznaczyć, iż nie ma autorytetów powszechnych, to znaczy nikt nie jest autorytetem jednocześnie we wszystkich dziedzinach; są natomiast autorytety w określonych dziedzinach (Bocheński 1992). Warto także za Bocheńskim (1993) mówić o autorytecie deontycznym, tj. autorytecie szefa, władzy i autorytecie epistemologicznym, autorytecie znawcy w jakiejś dziedzinie. Autorytet nauczyciela wiąże się z kompetencjami zarówno pedagogicznymi jak i fachowością w zakresie nauczanego przedmiotu; jest to zatem przede wszystkim autorytet epistemologiczny.

Zmienność autorytetu

To, co decyduje o autorytecie rodzica czy nauczyciela, zmienia się wraz z rozwojem dziecka. W rozpatrywaniu zagadnienia autorytetu należy wziąć pod uwagę właściwości rozwojowe osób, które stanowią stronę w relacji prowadzącej do powstania autorytetu. Można powiedzieć, iż wyjaśnienie autorytetu wymaga ujęcia diachronicznego*. Autorytety zmieniają się w toku życia jednostki, a także ulegają zmianom w rozwoju cywilizacyjnym.