O zmienności autorytetu

Dla małego dziecka autorytetem jest ktoś, kto zajmuje określoną pozycję, pełni określoną funkcję związaną z zaspokajaniem potrzeb fizjologicznych i psychicznych dziecka. Z autorytetem tego rodzaju wiąże się poczucie niezbędności, niezastępowalności; autorytetem jest ktoś, kto wszystko może. Można powiedzieć, że autorytet tego rodzaju zostaje narzucony dziecku. W prawidłowo funkcjonującej rodzinie matka i ojciec przez długi okres stanowią wysoki i wyłączny autorytet dla dziecka, bowiem zaspokajają wszystkie jego potrzeby. Stanowią także filtr, przez który dociera do dziecka świat zewnętrzny; to rodzice decydują o rodzaju nie tylko pożywienia dla dziecka, rodzaju zabawek ale także o sposobie spędzania czasu czuwania przez dziecko, o zakresie i rodzaju kontaktów społecznych z innymi osobami. Współdziałanie nośnika i odbiorcy autorytetu przyjmuje w tym okresie postać prowadzenia i naśladowania. Dzięki temu dziecko zaspokaja swoje potrzeby i osiąga fizyczną samodzielność.

W miarę rozwoju dziecka, rola rodziny w zaspokajaniu jego potrzeb ulega systematycznym zmianom. W wieku przedszkolnym coraz więcej potrzeb zaspokajanych jest poza rodziną; dziecko pozostaje pod wpływem coraz większej liczby oddziaływań osób spoza rodziny. Rodzice nadal postrzegani są przez dziecko jako osoby, które wiele mogą, są mądre, posiadają wiele umiejętności i przewyższają we wszystkich dziedzinach możliwości dziecka. Jakkolwiek dziecko uważa, że rodzice nie ustępują pod względem wiedzy, mądrości i umiejętności innym dorosłym, to zauważa, że inni dorośli a nawet jego rówieśnicy odznaczają się wyraźnymi kompetencjami. Powoli inne osoby zaczynają pełnić funkcję autorytetów w świecie dziecka. Pojawia się zjawisko parcjalności autorytetu (autorytetu w jakiejś dziedzinie) oraz istnienia wielu autorytetów w życiu dziecka.

Wyraźne ograniczenie zakresu autorytetu rodziców występuje w momencie pójścia dziecka do szkoły. Wówczas zaczyna ono cenić wyżej to, co mówi i robi nauczyciel niż to, o czym mówią rodzice. Od tego momentu zaczyna się modyfikowanie autorytetu rodziców; systematycznie postępuje ograniczenie zakresu ich autorytetu. Autorytet nauczyciela natomiast nie powstaje automatycznie ale stopniowo jest budowany w relacji z dzieckiem. Nauczyciel ma szansę stać się autorytetem w świecie dziecka. Uczniowie obdarzają zaufaniem kogoś, kto umie coś niezwykłego, kogo mogą podziwiać w jakiejś dziedzinie. Autorytet nauczyciela nie wynika jedynie z zajmowanej pozycji. Dla młodszych dzieci nauczyciel, który zasługuje na ich uznanie, szacunek to:

• ładny o miłej prezencji (cechy fizyczne),
• dobry, miły, uśmiechnięty (cechy psychiczne, zwłaszcza emocjonalne),
• wyrozumiały i pomagający (cechy społeczne).

We wczesnej adolescencji (gimnazjum) następuje dalsze ograniczanie autorytetu rodziców w wyniku porównywania ich z innymi dorosłymi (np. rodzicami swoich kolegów) i wiąże się z krytyczną oceną rodziców. Dziecko wie, że jest od rodziców zależne, ale dostrzega, że ich kompetencje są mniejsze w porównaniu z kompetencjami innych osób, a nawet jego własnymi (co jest uwarunkowane osiągnięciem w rozwoju intelektualnym poziomu możliwości człowieka dorosłego). Rodzice przestają być atrakcyjnymi partnerami w poszukiwaniu rozwiązań spraw nurtujących dorastającego. Rolę takich partnerów mogą pełnić nauczyciele. Pod koniec szkoły podstawowej uczniowie cenią u swoich nauczycieli takie cechy, jak:

• kompetencje pedagogiczne (umie wytłumaczyć),
• cechy osobowości (jest otwarty na problemy uczniów, opiekuńczy).

Posiadanie takich cech przez nauczyciela pomaga w budowaniu jego autorytetu.

Okres późnej adolescencji (liceum) przynosi dalsze zmiany. Autorytet rodziców ulega dalszemu ograniczeniu do tych spraw, w których rodzice mają rzeczywistą przewagę nad młodymi ludźmi. Może opierać się na ich pozycji społecznej, wzorowej postawie moralnej, bogatym doświadczeniu w jakiejś dziedzinie, żywym zainteresowaniu sprawami młodzieży i okazywaniem gotowości do pomagania w trudnych sprawach. Badania (Remmeres, Radler 1957) wykazały, że do rodziców młodzież nadal zwraca się o rady w sprawach osobistych, natomiast rad na temat ubioru, fryzury, relacji w grupie koleżeńskiej szuka u rówieśników. W okresie tym nauczyciel ma szansę stać się autorytetem. Uczniowie gimnazjum i liceum zwracają uwagę na następujące cechy nauczyciela:

• jest w stanie zaufać uczniom (cechy osobowości),
• podejmuje rozmowy z uczniami (kompetencje komunikacyjne),
• rzetelnie przekazuje wiedzę, stawia wymagania (kompetencje pedagogiczne).

Nauczyciel powinien wiedzieć, że młodzież jest niezwykle krytyczna, zwłaszcza wobec dorosłych, i z trudnością wchodzi z kimś w relacje budujące autorytet; krytycznie ocenia zarówno kompetencje poznawcze jak i moralne; często porzuca rozpoczęty proces budowania autorytetu, szybko zniechęca się. Wiele badań prowadzonych przez pedagogów (Baniak, Mariański) pokazuje, że młodzież jest nieufna wobec zastanych autorytetów. Poszukuje jednakże autorytetów, które stanowiłyby punkt odniesienia dla jej poglądów, które mogłaby darzyć szacunkiem i podziwiać, a które równocześnie dawałyby poczucie pewności i bezpieczeństwa. Okazuje się, że taką osobą jest dla współczesnej młodzieży papież Jan Paweł II, który prezentował postawę pełną ofiarności i żarliwego zaangażowania w sprawy młodzieży, wykazywał poszanowanie każdego człowieka, posiadał kompetencje prowadzenia dialogu.

Stopniowo w toku rozwoju młodzi ludzie stając się relatywistami i są skłonni usprawiedliwiać niedoskonałości swoich bohaterów, ale nadal poszukują autorytetów bez skazy w jakiejś dziedzinie. Często role takie pełnią te osoby, które odpowiadają na pytania egzystencjalne stawiane przez młodzież, związane z budowaniem tożsamości; są to pytania o to kim jestem, dokąd zmierzam, jak żyć. Autorytetem staje się ktoś, kto potrafi być przewodnikiem duchowym. Może nim zostać nauczyciel, poeta, ale i przywódca sekty.

W ontogenezie następuje zatem przejście od autorytetu z nadania, autorytetu totalnego, niepodważalnego, poprzez autorytety parcjalne, zależne od kompetencji, autorytety wybierane przez dziecko, do poszukiwania autorytetów będących duchowymi przewodnikami. Zawsze jednak prawdziwy autorytet oparty jest na autonomii obu podmiotów i na ich współdziałaniu. Związany jest z tendencją do modelowania swojego sposobu myślenia pod wpływem osoby uznanej przez autorytet (Żebrowska, Łuczyńska 1969).

Podobny kierunek zmian w zakresie autorytetu obserwujemy w związku z przemianami cywilizacyjnymi. Historycznie najwcześniejsze były społeczne autorytety z nadania.

Dla współczesnego człowieka coraz ważniejsze staje się znalezienie do roli autorytetu kogoś, kto sprawując „rząd dusz”, pokaże, do czego warto dążyć.

Prof. dr hab. Maria Kielar-Turska – Instytut Psychologii, Uniwersytet Jagielloński

* diachronia – następstwo procesów lub zjawisk w czasie

Literatura:

Badura E. (1981), Emocjonalne uwarunkowania autorytetu nauczyciela. Warszawa: WSiP.
Bocheński J. (1992), Sto zabobonów.
Bocheński J. (1993), Co to jest autorytet, [w:] Logika i filozofia. Wybór pism. Warszawa, s. 187-324.
Bruhlmeier A. (1993), Edukacja humanistyczna. Kraków: Impuls.
Dembo M.H. (1997), Stosowana psychologia wychowawcza. Warszawa: WSiP.
Erikson E. (1997), Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.
Jazukiewicz I. (1999), Autorytet nauczyciela. Kraków: Impuls.
Jougan A. (1948), Słownik kościelny łacińsko-polski. Miejsce Piastowe: Michalineum.
Lejman M. (1984), Autorytet nauczyciela-wychowawcy. „Ruch Pedagogiczny” nr 1.
Maslow A. (1978), Obrona i rozwój, [w:] Przełom w psychologii. Warszawa: Czytelnik, s. 303-324.
Muszyński H. (1976), Zarys teorii wychowania. Warszawa: PWN.
Schepens J. (1992), Autorytet wychowawców. „Communio” nr 3.
Sillamy N. (1995), Słownik psychologii. Katowice: Książnica.
Szymczak M. (red.), (1978), Słownik Języka Polskiego. Warszawa: PWN.
Żebrowska M., Łuczyńska B. (1969), Problem autorytetu rodziców w świetle badań nad nieletnimi z zakładów wychowawczych i poprawczych. „Psychologia Wychowawcza” nr 4.