Zamach na wolność prymasa

Ksiądz Stefan Wyszyński, mianowany w 1946 r. biskupem lubelskim, a w 1949 r. przeniesiony na stolice arcybiskupie w Gnieźnie i Warszawie oraz mianowany prymasem Polski, dobrze zdawał sobie sprawę z zaistniałej sytuacji rodzącego się prześladowczego komunizmu. „Do Warszawy – czytamy w «Zapiskach więziennych» – przybyłem z zarysem programu” (s. 19). „(...) zacząłem oswajać księży biskupów z zarysem swego programu. Pragnąłem doprowadzić za wszelką cenę do stworzenia stałego ciała porozumiewawczego między Episkopatem a Rządem (...)”. Prace rozpoczęły się od lipca 1949 r. „Byłem od początku i jestem nadal tego zdania, że Polska, a z nią i Kościół święty, zbyt wiele utraciła krwi w czasie okupacji hitlerowskiej, by mogła sobie obecnie pozwolić na dalszy jej upływ” (s. 20). „A więc «Porozumienie» miałoby spełniać rolę zderzaka łagodzącego narastający konflikt?” (s. 21).

Porozumienie Episkopatu z Rządem PRL

„W sumie – wszystkie te motywy, wyłożone na Konferencji krakowskiej Episkopatu (w marcu 1950) w obecności kardynała Sapiehy doprowadziły do postanowienia, by dążyć do «Porozumienia» (...)”. Zostało ono podpisane 14 kwietnia 1950 r. „Stało się odtąd argumentem w ręku Episkopatu w walce o prawo Kościoła. Był to argument jedyny, gdyż Rząd nie liczył się już z Konstytucją, zerwał Konkordat, nie uznawał Kodeksu Prawa Kanonicznego” (s. 25).

Na mocy tego porozumienia Episkopat zobowiązał się m.in. do wyciągania konsekwencji wobec duchownych biorących udział w akcjach antypaństwowych, do pozostania neutralnym w sprawach związanych z kolektywizacją wsi, do nauczania poszanowania przez wiernych ustanowionego prawa i władzy państwowej.

Rząd natomiast zobowiązał się zachować nauczanie religii w szkołach, prowadzenie pracy duszpasterskiej w wojsku, w więzieniach i szpitalach, zezwolił na wydawanie pism katolickich oraz na naukę w seminariach i działalność domów zakonnych. W sprawach istotnych Kościół katolicki zobowiązał się kierować polską racją stanu, zaś Rząd uznał prerogatywy Papieża.

„Non possumus”

Niestety, pomimo zawartego „Porozumienia” sytuacja Kościoła katolickiego we wzajemnych relacjach z państwem nie uległa zasadniczej poprawie. Kościół zmuszony był systematycznie występować w obronie swoich praw.

Już 12 września 1950 r. prymas Stefan Wyszyński w piśmie wystosowanym do prezydenta Bolesława Bieruta przedstawił ogólną analizę i sytuację Kościoła w Polsce, ukazując liczne działania ówczesnej administracji państwowej krzywdzące Kościół, które nie mieściły się w ustalonych wzajemnie ramach „Porozumienia”.

Na szczególną uwagę zasługuje memoriał prymasa Stefana Wyszyńskiego i sekretarza Episkopatu Polski bp. Zygmunta Choromańskiego

do prezesa Rady Ministrów Bolesława Bieruta z 8 maja 1953 r. (znany pod nazwą „Non possumus”): „Po dłuższym milczeniu w sprawie ogólnej sytuacji Kościoła katolic-

kiego w Polsce Episkopat zabiera głos w chwili szczególnie donios-

łej. W chwili, kiedy dogasają już i milkną ostatnie głosy katolickiej prasy, kiedy zaszedł wypadek, który zdaje się zamykać okres wszczęty przez zawarte w dniu 14 kwietnia 1950 r. między Episkopatem a rządem Polski «Porozumienie», a otwiera okres nowy, nierównie bardziej trudny i złożony”.

Pięć miesięcy później prymas Stefan Wyszyński 24 września 1953 r. skierował pismo do Rady Ministrów PRL, w którym wyraził stanowisko Episkopatu Polski wobec przebiegu zakończonego procesu bp. Czesława Kaczmarka – ordynariusza diecezji kieleckiej, po niemal 3-letnim bestialskim śledztwie skazanego wyrokiem z 22 września 1953 r. na 12 lat więzienia. W piśmie zaznaczył: „Twierdzenie, jakoby Stolica Apostolska, Ojciec Św. i Watykan udzielały dyrektyw politycznych Episkopatowi Polski, nie odpowiada prawdzie. (...) Próba ustawiania na przewodzie sądowym i w mowie Prokuratora Episkopatu po stronie wrogów Polski jest godną najwyższego ubolewania krzywdą”.

Odpowiedzią na stanowisko Prymasa, wyrażone w wymienionych pismach, były wskazania wydane komitetom partyjnym:

1) rozprawić się politycznie i ideologicznie ze stanowiskiem zawartym w memoriale Wyszyńskiego jako z platformą otwartej walki przeciwko Polsce Ludowej i zdrady narodowej – platformą myślicieli, awanturników i rozbijaczy jedności narodu;

2) przełamać stanowczo opór

części biskupów wobec rozporządzeń władzy ludowej i ich sabotaż dekretu z 9 II 1953 r., polegający na faktycznym pozostawieniu na stanowiskach księży, których władze państwowe poleciły odwołać;

3) wykorzystać sprzeczności wewnątrz kleru i wzrost nastrojów opozycyjnych wobec Episkopatu.

Radykalna reakcja

Przedstawione powyżej tło wzajemnych stosunków Państwo – Kościół pozwala na zrozumienie zdarzeń bezpośrednio poprzedzających zatrzymanie i pozbawienie wolności prymasa Stefana Wyszyńskiego.

23 września 1953 r. odbyło się posiedzenie nr 261 Sekretariatu Biura Politycznego w składzie: prezes Rady Ministrów i I sekretarz PZPR Bolesław Bierut, członek Biura Politycznego KC PZPR ds. Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego Jakub Berman, wiceprezes Rady Ministrów i członek Biura Politycznego KC PZPR Józef Cyrankiewicz oraz 6 innych członków Sekretariatu. W protokole wypunktowano: „W związku z informacją tow. Tomasza (Bolesław Bierut) o zachowaniu się Episkopatu po procesie bp. Kaczmarka i innych, Sekretariat zaakceptował wniosek o zakazaniu arcybiskupowi Wyszyńskiemu w związku z jego ogólnie wrogą postawą wykonywania funkcji związanych z dotychczasowymi jego stanowiskami kościelnymi i ustalił wytyczne dalszych stosunków z Episkopatem. Sekretariat wskazał również na konieczność wszczęcia szerszej akcji masowej na odcinku demokratycznych księży i intelektualistów”.

Ta decyzja była dla władzy wykonawczej sygnałem do uruchomienia dalszych działań. Konsekwencją zajętego stanowiska było podjęcie decyzji 24 września 1953 r. przez Prezydium Rządu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, w składzie: Hilary Hinc jako przewodniczący oraz Józef Cyrankiewicz i 4 innych członków, o środkach zapobiegawczych dalszemu nadużywaniu funkcji pełnionych przez abp. Stefana Wyszyńskiego: uchwała Prezydium Rządu nr 700/53 została przekazana do realizacji Ministrowi Bezpieczeństwa Publicznego – Stanisławowi Radkiewiczowi, który w rozkazie nr 041 z 25 września 1953 r. Nr – AA – 228/53 skierowanym do Karola Więckowskiego, dyrektora Departamentu XI MBP (odpowiedzialnego za walkę z Kościołem), stwierdził: „W porozumieniu z Generalnym Prokuratorem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz Dyrektorem Urzędu do spraw Wyznań polecam podać do wiadomości ks. arcybiskupowi Stefanowi Wyszyńskiemu Uchwałę Prezydium Rządu z dnia 24 września 1953 roku i przypilnować zgodnie z wydaną przeze mnie instrukcją”.