Przezwyciężanie trudności wychowawczych

Szkoła dysponująca kompetentną kadrą pedagogów, niezależna od nacisków zewnętrznych, jest w stanie w prawidłowy sposób reagować na problematyczne czy zaburzone zachowania uczniów. Reakcje nauczycieli zawsze powinny być dostosowane do wieku i sytuacji danego ucznia, powinny też uwzględniać regulamin szkoły oraz szkolny program wychowawczy. Z tego względu nie sposób opracować „standardowej” listy metod służących przezwyciężaniu trudności wychowawczych, można jednak wskazać kilka podstawowych zasad, które mają walor uniwersalny.

Pierwszą zasadą jest zapewnienie spójnego kontekstu wychowania, w którym oddziaływania wychowawcze danego nauczyciela będą wspierane przez innych nauczycieli i cały system szkolny. Konieczna jest zatem zgoda wychowawców danej szkoły co do podstawowych celów i metod wychowania oraz obowiązujących norm i sankcji za ich naruszenie.

Zasada druga to podejmowanie działań profilaktycznych, których celem jest zapobieganie trudnościom wychowawczym i zachowaniom nagannym. Nauczyciele powinni stawać się dla uczniów autentycznymi autorytetami i cenionymi przyjaciółmi, tworząc w szkole klimat więzi i życzliwości oraz prowadząc zajęcia dydaktyczne w ciekawy i fascynujący sposób.

Zasada trzecia to opracowanie czytelnego, zrozumiałego dla wszystkich regulaminu szkoły oraz szkolnego programu wychowawczego. W dobrze zorganizowanej szkole uczniowie wiedzą, jakie są ich prawa i obowiązki oraz jakie zachowania są pożądane, a jakie nie mogą być aprobowane ani tolerowane. Znają rodzaje sankcji za naruszenie określonych norm oraz procedury egzekwowania tych sankcji (w skrajnych przypadkach dyrekcja szkoły dysponuje możliwością usunięcia ze szkoły danego ucznia czy grupy uczniów).

Zasada czwarta to dbanie o porządek oraz tworzenie warunków, które umożliwiają egzekwowanie konsekwencji naruszenia regulaminu szkoły przez danego ucznia. Warto naśladować sprawdzone wzorce, na przykład w dużych szkołach noszenie przez uczniów identyfikatorów ze zdjęciem i nazwiskiem (w sytuacji zachowań nagannych można łatwo rozpoznać danego ucznia). W wielkich miastach często koniecznością staje się zamykanie szkoły w czasie zajęć, aby nikt postronny (np. dealer narkotyków czy złodziej) nie mógł do niej wejść.

Piąta zasada polega na egzekwowaniu konsekwencji zachowań nagannych ze strony uczniów. Egzekwowanie konsekwencji powinno być proporcjonalne do popełnionego wykroczenia, a jednocześnie stanowcze i nieuchronne. Dyrektor jednego z gimnazjów wprowadził zasadę, że jeśli ktoś z nauczycieli stwierdzi pojawienie się kogoś obcego podczas dyskoteki szkolnej, to zabawa zostanie natychmiast przerwana i odwołane będą wszystkie dyskoteki do końca danego roku szkolnego. Kiedy w zeszłym roku już pierwsza dyskoteka została odwołana z powodów dyscyplinarnych i dyrektor nie pozwolił na zorganizowanie żadnej następnej, to w tym roku sami uczniowie pilnują respektowania norm ustalonych przez radę pedagogiczną. 

W sytuacjach skrajnych (np. pojawienie się w szkole narkotyków, przemocy wśród uczniów czy kradzieży) należy wezwać policję. W niemieckich szkołach w przypadku poważnego naruszania regulaminu uczeń otrzymuje zakaz wstępu do szkoły na dzień czy dwa. Jeśli nie zmienia swego postępowania, zakaz przedłuża się na tydzień, a kolejnym krokiem jest usunięcie tego ucznia ze szkoły. Oczywiście o każdym posunięciu szkoły są informowani (na piśmie i telefonicznie) rodzice ucznia i pouczeni o kolejnych sankcjach, jeśli zachowanie ich syna czy córki nie ulegnie poprawie.

Odpowiedzialne i realistyczne wychowanie wymaga stosowania zasady „zero tolerancji” dla wszelkich zachowań, które są naruszeniem regulaminu szkoły. Lekceważenie choćby niewielkiego błędu wychowanka sprawia, że jego następny błąd będzie znacznie większy. Nauczyciel dojrzały i kompetentny nigdy nie powoduje cierpienia czy stresu, którego uczeń nie zawinił. Rozumie jednak, że wychowanek może uczyć się na własnych błędach tylko wtedy, gdy ponosi konsekwencje swoich nieodpowiedzialnych zachowań.

Zasada szósta to udzielanie pomocy uczniom, którzy sprawiają trudności wychowawcze. Brak dyscypliny, przeszkadzanie w zajęciach, zachowania zaburzone i agresywne, sięganie po papierosy, alkohol czy narkotyk to przejawy poważnych problemów psychicznych, moralnych czy społecznych, których wychowanek doświadcza w domu rodzinnym, w szkole, w grupie rówieśniczej czy w kontakcie z samym sobą. Uczeń agresywny i stosujący przemoc wobec kolegów sam potrzebuje pomocy. Zadaniem pedagogów jest zatem nie tylko eliminowanie niewłaściwych zachowań danego ucznia, ale także szukanie i eliminowanie przyczyn tego typu zachowań. Zwykle wymaga to współpracy z rodzicami tego ucznia oraz z określonymi instytucjami, np. z opieką społeczną, kuratorem, policją, ruchami samopomocy, terapeutą uzależnień, parafią, świetlicami socjoterapeutycznymi itp.

ks. dr Marek Dziewiecki – adiunkt Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, psycholog i duszpasterz, autor publikacji z zakresu psychologii wychowania i pedagogiki