Długa droga do domu

Przerwane dzieciństwo

18 czerwca 1941 r. To był ostatni transport Polaków na Wschód, bo trzy dni później w Wilnie byli już Niemcy. Do domu wpadła ekipa z czerwonymi gwiazdami na czapkach. „Sobirajties z wieszczami” – krzyczał jeden. Drugi przekonywał, że nie trzeba zabierać zbyt dużo, bo niedługo wrócą.

Błądzenie pamięcią po ulicach dawnego Wilna, wspomnienie domu przy ul. św. Filipa wywołuje ciepły uśmiech pani Leny. – Chodziłam do szkoły przy ul. Mickiewicza. Nad bramą była tablica: Szkoła Tańców nr 37 w Wilnie – mówi pani Lena.

Dlaczego „tańców” – nie wiadomo, był tam realizowany typowy program. – Kiedyś po lekcjach poszłyśmy z koleżanką do parku im. Elizy Orzeszkowej, jakże tam było pięknie. Bawiłyśmy się długo, aż rodzice zaczęli nas szukać – wspomina.

Kaziukowy jarmark, parada z udziałem marszałka Piłsudskiego, Wilejka. Niedaleko był też kościół św. Jakuba, a na pobliskim placu zimą wylewano lodowisko. – Do jazdy na łyżwach miałam uszytą przez mamę błękitną sukienkę, obszytą białym futerkiem – wzdycha pani Lena.

– Żyliśmy w komforcie. Ojciec był oficerem Korpusu Ochrony Pogranicza, pracował w sztabie głównym. Mama miała do pomocy gosposię i nianię. Mieliśmy też drugi dom kupiony w Częstochowie w 1931 r., bo rodzice pielgrzymowali co roku na Jasną Górę i chcieli mieć w mieście własny dach nad głową.

18 czerwca tamtego roku cały dobytek musiał się zmieścić w jednej walizce. Lądowały w niej rzeczy codziennego użytku, cieplejsze ubrania, trochę fotografii, książeczka do nabożeństwa.

Z rozkazu Stalina

Transport trwał do września. Wagony bydlęce, w każdym cztery półki, po 20 osób na każdej z nich. Zero intymności – potrzeby załatwiało się przez dziurę w podłodze. Całymi dniami pociąg stał na bocznicach, czasem wołano jadących, by przysłali „dyżurnych” po zupę – wiadro na wagon. Gdy pociąg przekraczał Ural, było bardzo zimno. – Kiedyś zobaczyłam wyrzucone z wagonu ciało zmarłej dziewczyny. Widziałam je i pamiętam, chociaż mama zakryła mi oczy – wspomina moja rozmówczyni.

Aż pewnego dnia tory skończyły się. Polakom kazano iść dalej pieszo, przydzielając ich do „pasiołków”. Z rozkazu Stalina domem Leny i jej matki stał się północny Kazachstan, obwód Kokczetaw, osada Taińcza.

Wspomnienia odżyły po latach, kiedy Helena Kurzak projektowała tablicę memorialną do kościoła Matki Bożej Zwycięskiej w Częstochowie. Tablica jest z brązu, zapisana na niej historia przetrwa wiele lat, trzeba tylko umieć ją odczytać. Z lewej strony okratowany wagon i tory urywające się w stepie, dalej kolumna maszerujących zesłańców – to symbole wielomiesięcznej drogi w upodlających warunkach. Cmentarz pełen krzyży – znak pamięci o tych, którzy pozostali w nieludzkiej ziemi. U góry Matka Boża – do Niej kierowane były żarliwie antyfony „Pod Twoją obronę” i litanie odmawiane w lepiance w środku kazachskiego stepu. U dołu tablicy kobieta tuląca swoje dziecko. Bo matki musiały być dzielne, przystosować się do prymitywnych warunków, okazywać dzieciom dużo miłości, aby złagodzić ich ból.

– Cierpiałyśmy przede wszystkim z głodu i zimna. Wydzielano nam małe porcje żyta, które mełło się na żarnach i piekło tzw. lepioszki – opowiada pani Lena. – Tutejsza ludność głodowała tak samo jak my. Czasami Maria Jaworska, wnuczka powstańca styczniowego, dawała mi garść ziaren słonecznika. Jakaś sąsiadka przyniosła kiedyś ćwiartkę chleba, w wielkim sekrecie, bo bała się syna komsomolca. Poza tym nie pilnowano nas specjalnie: uciekać nie było ani jak, ani dokąd.

Najdłuższa podróż

Do stepowej osady wiadomości ze świata docierały z opóźnieniem. Armia Polska w ZSRR zaczęła się formować w sierpniu 1941 r., na mocy układu Sikorski-Majski. W Taińczy dowiedziano się o tym dopiero po roku, kiedy do osady przyjechał żołnierz od Andersa szukający swojej rodziny. – Mama dała mu karteczkę dla ojca i jakimś cudem w mrowiu formującej się armii żołnierz go odnalazł. Tata zjawił się w środku zimy, wynajął sanie. Do najbliższej stacji jechaliśmy 3 noce. Stąd pociągiem dotarliśmy do Jangi-Julu w Uzbekistanie, jednego z miejsc zbiórek polskich żołnierzy. Po drodze słuchałyśmy historii ojca, którego oddzielono od nas w transporcie i zabrano do łagru w Plesiecku, niedaleko Archangielska. Tam pracował przy wyrębie lasu, skrajnie wyniszczony trafił do lazaretu, gdzie dowiedział się o armii gen. Andersa. Dotarł do niej, żywiąc się w drodze znalezionymi odpadkami – nawet szkieletem śledzia, który wystawał ze śmietnika.

Przy II Korpusie formowały się jednostki junaków, junaczek i inne, do których zapisywano młodzież. Ojciec pani Leny dopisał jej 4 lata, by mogła być przyjęta do młodszych ochotniczek. Mama zapisała się do YMCA i dostała pracę w kantynie obozowej. Ale wkrótce trzeba było się zbierać w dalszą drogę – gdzieś daleko zapadły decyzje o ewakuacji armii przez Morze Kaspijskie do Iranu. W Pahlevi dwutygodniowa kwarantanna, palenie starych ubrań, golenie włosów. Anglicy prowadzący obóz zarządzili szczepienia przeciwko durowi brzusznemu. Było też jedzenie – dawno niewidziane masło, czekolada, mleko.

Pięć lat w Palestynie

Wojskowe dywizje poszły na front. Losy kobiet i dzieci potoczyły się różnie. Jednych skierowano do obozów przejściowych w Afryce, innych do Indii lub Nowej Zelandii. – Przez Bliski Wschód trafiłam do Palestyny, do Nazaretu, gdzie znajdowała się Szkoła Młodszych Ochotniczek II Korpusu. Ojcowie Franciszkanie odstąpili na ten cel swój klasztor, nieopodal Bazyliki Zwiastowania – wspomina pani Lena.

Szkoła miała wojskowy dryl. Rano wspólna modlitwa, apel i musztra. Potem śniadanie i lekcje. – Kiedyś przyjechał z wizytacją gen. Anders. Jego postać przypomniała mi ojca, który walczył wtedy we Włoszech, i zaczęłam płakać. Generał podszedł do mnie i zapytał: – Dlaczego płaczesz? – Bo rodzice są daleko – odpowiedziałam. – Żołnierz nie płacze – powiedział wtedy generał, prostując się. Ja też się wyprostowałam i przestałam płakać – kontynuuje.

Historię Szkoły Młodszych Ochotniczek upamiętnia tablica na ścianie klasztoru w Nazarecie. – W Palestynie spędziłam szczęśliwe lata – wspomina pani Lena. – Ludność arabska odnosiła się do nas życzliwie. Nawet sporo już rozumiałam z ich języka. Ojca zdemobilizowano w 1946 r., wtedy przyjechał do nas. A rok później dowiedzieliśmy się, że musimy opuścić Palestynę i mamy do wyboru osiedlenie się w Anglii, Ameryce, Nowej Zelandii lub powrót do Polski. Ojciec powiedział wtedy: „Dosyć tułaczki! Mamy własny dom w Częstochowie, wracamy”.

Powrót do Polski

Kolejne stacje podróży do domu prowadziły przez Egipt, Włochy, Szwajcarię, Czechosłowację. Wyglądali niecierpliwie dnia, kiedy staną na ojczystej ziemi. Zapłacili za powrót ogromną cenę. We własnym domu dostali jeden pokój. Ojciec – żołnierz gen. Andersa i uczestnik bitwy pod Monte Cassino nie mógł znaleźć pracy, był wielokrotnie przesłuchiwany przez UB. – Ja zdałam maturę w Liceum im. Słowackiego w Częstochowie, ale nie mogłam dostać się na studia – wspomina pani Lena. – Moje podanie na medycynę opatrzono adnotacją: „wróg klasowy”. Podobnie było w Wyższej Szkole Muzycznej w Krakowie.

Pani Lena ukończyła szkołę felczerską, ale najdłużej pracowała jako zawodowy kurator sądowy w Sądzie Wojewódzkim w Katowicach. W latach 60. ubiegłego wieku odezwała się jej artystyczna wrażliwość. Zaczęła rzeźbić, tkać, malować. Od ponad 30 lat należy do Częstochowskiego Stowarzyszenia Artystów Plastyków im. Jerzego Dudy-Gracza, od wielu lat jest słuchaczką Uniwersytetu Trzeciego Wieku. Była jedną z założycielek Oddziału Związku Sybiraków w Częstochowie w 1989 r. Nadal aktywnie w nim działa, gromadząc materiały dokumentalne i dając świadectwo Golgoty Wschodu. Bo – jak mówi – najważniejsze, by prawda o tamtych czasach, która tak długo była białą plamą w historii, przetrwała. I cieszy się, że w kościele Matki Bożej Zwycięskiej w Częstochowie powstaje Izba Pamięci Sybiraków. I

  Vmenkov / CC-SA 3.0 Step. Kazachstan