Odpowiedzialność za przeszłość, teraźniejszość i przyszłość

W 1233 r. katedra została zniszczona przez pożar, w 1243 r. – przez Prusów, a w latach 1288-89 – przez Litwinów. Podczas jej odbudowy na przełomie XIII i XIV wieku dobudowano gotyckie wieże zachodnie. W 1530 r. pożar spowodował zawalenie się lewej nawy kościoła wraz ze sklepieniem oraz stropu prezbiterium. Bp Andrzej Krzycki postanowił odnowić świątynię. W latach 1531-34 wzniesiono od fundamentów, z zachowaniem partii dawnych murów, katedrę o nowym, renesansowym obliczu, z kopułą.
Dzięki bp. Michałowi Jerzemu Poniatowskiemu w latach 1784-87 dokonano kolejnej przebudowy świątyni. Zagrożony runięciem fronton obudowano zgodnie z założeniami klasycyzmu, co nie harmonizuje z pozostałą częścią kościoła.

W 1900 r. okazało się, że stan katedry jest fatalny. Kapituła zdecydowała się na gruntowny remont oraz przywrócenie jej wyglądu świątyni renesansowej. Projekt przebudowy zlecono Stefanowi Szyllerowi. Po trzech latach prac bp Jerzy Szembek dokonał rekonsekracji katedry. W latach 1904-16 powstała polichromia autorstwa Władysława Drapiewskiego i Nikolasa Brüchera.

1 lipca 1910 r. papież Pius X obdarzył katedrę tytułem bazyliki mniejszej.

Historia i organizacja terytorialna

Nie zachował się dokument fundacyjny i erekcyjny diecezji, jednak najlepiej udokumentowana opinia łączy fakt utworzenia biskupstwa z przywiezionym przez legatów papieskich listem papieża Grzegorza VII do Bolesława Śmiałego, datowanym na 20 kwietnia 1075 r. Za utworzeniem diecezji w tym czasie przemawia również to, że pod koniec wieku XI poświadczona jest obecność w Płocku biskupa Stefana.
Granicę naturalną diecezji stanowiły: od strony północnej – Pojezierze Mazurskie, od strony południowej – bieg Pilicy, od zachodniej – rzeki Bzura i Warta, natomiast na wschodzie – Podlasie, które było naturalną granicą między zachodnią Rusią a Mazowszem. W strukturze administracji kościelnej po 1243 r. północną granicę wyznaczały diecezje pomezańska i warmińska. Na wschodzie diecezja graniczyła z biskupstwem wileńskim. Na niewielkim odcinku w okolicach Węgrowa diecezja płocka graniczyła również z biskupstwem wołyńskim ze stolicą w Łucku. Linia graniczna z diecezją poznańską biegła od Liwca do Wisły w okolice Pragi, a następnie korytem Wisły na północ aż do Nowego Dworu. Po lewej stronie rzeki znajdował się dekanat gostyniński, graniczący z biskupstwami poznańskim i włocławskim.

Po III rozbiorze Polski terytorium diecezji na południe od Bugu przechodziło liczne zmiany. W 1800 r. papież Pius VII włączył do diecezji warszawskiej 6 parafii dekanatu radzymińskiego. Kolejnych 19 parafii z dekanatów: stanisławowskiego, kamieńczykowskiego oraz radzymińskiego zostało włączone do nowo utworzonej diecezji lubelskiej. Kolejna reorganizacja nastąpiła w 1818 r., kiedy większość z wymienionych parafii weszła w skład archidiecezji warszawskiej, zaś do diecezji sejneńskiej włączono dekanaty: wąsoski, wizneński oraz łomżyński. W 1925 r. do diecezji włocławskiej włączono dekanaty: lipnowski i mazowiecki, zaś do nowo utworzonej diecezji łomżyńskiej włączono dekanaty: czyżewski, ostrowski i ostrołęcki.

Ostatnie zmiany terytorialne diecezji miały miejsce 25 marca 1992 r., kiedy to struktura diecezji w Polsce została przeorganizowana przez Papieża Jana Pawła II bullą „Totus Tuus Poloniae Populus”. Do diecezji łomżyńskiej włączono wówczas z diecezji płockiej 31 parafii, do nowo utworzonej diecezji łowickiej 7, a jedną do nowo powstałej diecezji warszawsko-praskiej.