Czy łatwo zostać heretykiem?

Kolejnym przykładem herezji werbalnej jest tzw. monofizytyzm, który w skrajnym wydaniu, propagowanym przez mnichów konstantynopolitańskich na czele z Eutychesem po Soborze Efeskim (431), był w istocie nauką heretycką. Otóż mnisi ci głosili, że przed wcieleniem Chrystus miał dwie natury: Boską i ludzką. Natomiast w momencie wcielenia Boska natura Chrystusa wchłonęła naturę ludzką, tak że odtąd Chrystus ma już tylko jedną naturę (mia physis; mone physis): Boską [28]. Sobór Chalcedoński (451) odrzucił tę naukę i sformułował orzeczenie dogmatyczne o dwóch naturach Chrystusa (Boskiej i ludzkiej): Jednego i tego samego Chrystusa, Pana, Syna Jednorodzonego, należy wyznawać w dwóch naturach: bez zmieszania, bez zmiany, bez podzielenia i bez rozłączenia. Nigdy nie zanikła różnica natur przez ich zjednoczenie, ale zostały zachowane cechy właściwe obu natur, które się spotkały, aby utworzyć jedną osobę i jedną hipostazę [29].

Jednak część chrześcijan skupionych wokół dwóch ważnych stolic biskupich tamtego czasu, czyli Aleksandrii i Antiochii, nie zaaprobowała postanowień Soboru Chalcedońskiego. W ten sposób w chrześcijaństwie wyodrębniły się Kościoły zwane obecnie przedchalcedońskimi lub niechalcedońskimi [30], których przedstawiciele opowiadali się za jedną (Boskoludzką) naturą w Chrystusie [31]. Po dziś dzień Kościoły te nazywane są także monofizyckimi ze względu na przypisywanie im głoszenia skrajnych poglądów Eutychesa i jego zwolenników. Dopiero w drugiej połowie XX w., w wyniku dialogu teologicznego z tymi Kościołami, okazało się, iż wyznają one tę samą wiarę w Chrystusa, co ci chrześcijanie, którzy przyjęli postanowienia Soboru Chalcedońskiego, a różnica dotyczy jedynie języka teologicznego [32]. Dzięki temu dialogowi ekumenicznemu okazało się, że monofizytyzm w wydaniu teologii Kościołów przedchalcedońskich, rozumiany jako nauka o jednej, Bosko-ludzkiej, naturze Chrystusa, nie może być kwalifikowany jako herezja.

Z drugiej strony trzeba zaznaczyć, że herezje werbalne stanowią zdecydowaną mniejszość w całej palecie nauk heretyckich. W ramach tej różnorodności można wyszczególnić np. herezje redukcyjne, których celem było ograniczenie chrześcijaństwa jedynie do najistotniejszych elementów. W tej grupie herezji wyróżnia się teologia Reformacji, która przyjęła Pismo Święte za jedyne źródło objawienia (sola scriptura), jedyne pośrednictwo Chrystusa, wykluczając jakiekolwiek pośrednictwo świętych (solus Christus) oraz odrzuciła znaczenie dobrych uczynków na korzyść absolutnego prymatu łaski Bożej (sola gratia) [33].

Innym rodzajem herezji są herezje antydialektyczne, które budują swój system na radykalnej jednostronności. Typowym przykładem tego mogą być dwie zupełnie skrajne wobec siebie op
pelagianizmu [34] i predestynacjonizmu. O ile bowiem ta pierwsza herezja nadmiernie kładzie nacisk na wolną wolę człowieka, niedoceniając przy tym znaczenia łaski Bożej, o tyle druga w skrajny sposób przeakcentowuje rolę łaski w dziele zbawienia, lekceważąc ludzką wolną wolę [35].

Istnieją także tzw. herezje rodzime. Najbardziej chyba rozpoznawalnym rodzajem tego typu herezji jest w naszym kraju doktryna Kościoła Katolickiego Mariawitów, która nawiązuje wprost do reform abp. Michała Kowalskiego, zwierzchnika mariawitów po śmierci założycielki tego ruchu (1921 r.), siostry Feliksy Kozłowskiej, zwanej przez jej czcicieli Mateczką. Reformy, które wprowadził abp Kowalski zostały odrzucone przez większościowe, umiarkowane skrzydło mariawityzmu w 1935 r., znane pod nazwą Kościoła Starokatolickiego Mariawitów [36].