Papieżyca Joanna oraz inne tematy widma

Dzieje legendy o papieżycy

Jak na legendę przystało, nie znamy jej autora, imię zaś oraz czasy tej rzekomej papieżycy podawano różne. Pierwsza wzmianka o niej pojawia się w napisanej około 1245 roku Kronice powszechnej miasta Metz. Papieżyca jest tam jeszcze postacią bez imienia, która rzekomo pojawiła się „za czasów cesarza Aleksego, ale nie wiemy, kiedy rozpoczęła [swoje rządy] ani kiedy je skończyła”^[1]; jednak wzmiankę o niej kronikarz umieszcza po roku 1099, a przed rokiem 1101.

Otóż czas ten jest w dziejach Stolicy Apostolskiej dobrze udokumentowany i na żadną papieżycę nie ma w nim miejsca. 29 lipca 1099 roku umarł, znany przede wszystkim jako promotor pierwszej wyprawy krzyżowej, papież Urban II, natomiast już w szesnaście dni po jego śmierci na stolicę świętego Piotra wstąpił Paschalis II, który rządził Kościołem do roku 1118.

Zapoznajmy się z tym, co napisano w Kronice powszechnej miasta Metz na temat owej anonimowej papieżycy: „Pytaj o pewnego papieża, a raczej papieżycę, gdyż była to kobieta, która udając mężczyznę, dzięki swoim zdolnościom została notariuszem kurii, następnie kardynałem i wreszcie papieżem. Pewnego dnia, kiedy wsiadała na konia, porodziła chłopca. Natychmiast zajęła się nią rzymska sprawiedliwość. Po związaniu nóg, przez pół mili wleczono ją przywiązaną do końskiego ogona i lud ją ukamienował, i tam umarła, i została pogrzebana”.

Swoją ostateczną wersję legenda uzyskała w Kronice papieży i cesarzy Marcina Polaka^[2], pod piórem prawdopodobnie jakiegoś anonimowego autora, gdyż pojawiła się dopiero w ostatnich wydaniach tej Kroniki. Powyższa fabuła została tam powtórzona, uzyskała jednak istotne uszczegółowienia: papieżycą miała być Angielka o imieniu Gilberta, która podczas swego pobytu w Atenach przebrała się za mężczyznę, a po przybyciu do Rzymu zaczęła robić karierę naukową, gromadząc na swoich wykładach tłumy słuchaczy. W końcu – po śmierci papieża Leona IV, a zatem w 855 roku – została wybrana na jego następcę, przyjęła imię Jan i zasiadała na tronie papieskim dwa lata, siedem miesięcy i cztery dni.

Niezależnie od psychologicznego nieprawdopodobieństwa powyższej opowieści istnieją mocne argumenty źródłowe, które ją falsyfikują, toteż od dawna już historycy są zgodni co do tego, że Joanna jest postacią legendarną. Przedstawił je w 1647 roku David Blondel^[3], protestant, co jest godne podkreślenia, gdyż swoją książką Blondel zdyskredytował tych swoich współwyznawców, którzy przywoływali postać papieżycy w swojej propagandzie antykatolickiej. Przypomnijmy, że również protestanci polscy przywoływali tę legendarną postać na dowód, jak bardzo Kościół katolicki jest zepsuty^[4].

Przeciwko historyczności rzekomej następczyni papieża Leona IV przemawiają te świadectwa historyczne, z których wynika, że Benedykt III został papieżem w tym samym 855 roku, w którym umarł papież Leon IV, a zatem nie ma miejsca na ponaddwuletni pontyfikat jakiejś papieżycy. I tak na przykład Giuseppe Garampi, późniejszy nuncjusz apostolski w Polsce, opublikował studium na temat monety, przedstawiającej Benedykta III z cesarzem Lotarem I, który zmarł 29 września 855 roku, z czego wniosek oczywisty, że Benedykt III musiał zostać wybrany papieżem przed tą datą^[5].

Przedtem już David Blondel zwrócił uwagę na to, istnieje papieski list Benedykta III z 7 października 855 roku^[61]. Blondel wskazał ponadto na list arcybiskupa Reims Hinkmara do papieża Mikołaja I, następcy Benedykta III, w którym Hinkmar informuje nowego papieża, że wysłał posłańca z listem do Leona IV, ponieważ jednak w międzyczasie papież zmarł, posłaniec wręczył list wybranemu wówczas Benedyktowi III^[7].

^[1] Chronica universalis Mettensis, Monumenta Germaniae Historica, Scriptores t. 24 s. 514. Z tej samej strony pochodzi również fragment następny; oba cytaty podaję w tłumaczeniu własnym. 
^[2] Monumenta Germaniae Historica, Scriptores t. 22, s. 428–434. 
^[3] David Blondel, Familier Eclaircissement de la Question, Si une femme a esté assise au Siege Papal de Rome entre Leon IV & Benoist III , Amsterdam 1647. 
^[4] Historia o papieżu Janie tego imienia VIII, który był Gilberta biała głowa z Angliej i o inszych wielu papieżoch, którzy przed nią i po niej byli. Prawdziwie zebrana, a z łacińskiego na polskie pilnie wyłożona Roku 1560. Niedawno druk ten opracował i wydał w Wydawnictwie Uniwersytetu Wrocławskiego Jan Sokolski, Wrocław 1994. 
^[5] G. Garampi, De nummo argenteo Benedicti III, Romae 1749. 
^[6] Benedykt III, Epistola 3 ad Episcopos Galiarum, PL 115,693–701. 
^[7] Hinkmar z Reims, List 11 do papieża Mikołaja I, PL 126,85.