Tadeusz Różewicz – poeta „słabej” wiary

Tymczasem wydaje się, że jest raczej na odwrót: Bóg nie przychodzi, lecz odchodzi – cicho, niezauważalnie. Ale opuszczenie jest obopólne: odchodzi także człowiek. „Życie bez boga jest możliwe/ życie bez boga jest niemożliwe”. Oto aporia, pojawiająca się dwukrotnie, jak refren. Każde doświadczenie aporii może być traktowane przez człowieka przynajmniej na dwa sposoby: możemy oto, stojąc w obliczu dwu przeciwstawnych przesłań-nakazów, dokonać wyboru – wyboru w całkowitej ciemności, wyboru–„skoku”. Nie wiemy, co począć, niezdolni do jasnego widzenia (jasnowidzenia) tego, co przyszłe – czy jednak w ten sposób właśnie nie rodzi się odpowiedzialność? Lecz z drugiej strony: czy odpowiedzialnie nie byłoby raczej trwać w obliczu niemożności rozstrzygnięcia? Logika zawodzi: zasada niesprzeczności na nic się nie przyda. Podmiot postanawia wytrwać w tym dramatycznym napięciu. Sam Różewicz wypowiedział się o swym wierszu następująco:

dla mnie osobiście ten wiersz jest podejrzany. Dlaczego? Materialista, racjonalista, sensualista tkwiący we mnie patrzy nieufnie na proces, który we mnie obecnie zachodzi. Próbuję nawet go zahamować, moja świadomość staje w poprzek czemuś, co wydobywa się z podświadomości, co pozostało we mnie z młodości, tej najpiękniejszej. Sprzeczność, którą widać w wierszu bez, pozostaje. Pozostaje bez rozwiązania i tak już chyba będzie do końca [7]

Pozostawiając już drugą możliwą interpretację problemu śmierci Boga w poezji Różewicza, tzn. tę, która ukazuje dramatyczny los człowieka, człowieka osieroconego, wskazać musimy trzecią wykładnię tego problemu (pozostającą z poprzednią w bezpośrednim związku), wykładnię, którą określiłbym mianem hermeneutyki śladu czy też formułą: „Bóg odszedł”. Tę właśnie formułę (w rozmaitych postaciach) odnajdziemy w wielu utworach Tadeusza Różewicza – począwszy od [rzeczywistość, którą oglądałem…] (z tomu Regio 1969), przez wiersze z Płaskorzeźby (1991) – bez, [Einst hab ich die Muse gefragt…], z Zawsze fragment. Recycling (1998) – Widziałem Go, a skończywszy na wierszach z tomu Wyjście (2004): [Dostojewski mówił…], Palec na ustach, [od kiedy ten „mały”/ papież…], Nauka chodzenia.

Podkreślona przeze mnie formuła „Bóg odszedł” odsyła do dwóch podstawowych znaczeń: z jednej strony zasadnie należałoby ją powiązać z problemem śmierci Boga – słowo „odszedł” jest w tym przypadku peryfrastycznym określeniem śmierci; z drugiej strony jednak, w formule „Bóg odszedł” pojawiają się momenty pozytywne, których nie sposób pominąć. Wskażę przynajmniej dwa: (1) skoro „odszedł”, to może powrócić; (2) skoro „odszedł”, to zostawił jakieś ślady – i nimi należy podążać. Warto w tym miejscu podkreślić, że oba aspekty tego pozytywnego momentu odsyłają do bogatej tradycji myślenia i doświadczenia religijnego – zarówno w sensie szerokim, jak i węższym, tzn. chrześcijańskim. Przyjrzyjmy się temu pokrótce.

Oto „odejście” Boga nie musi oznaczać Jego „śmierci”. „Odejście” Boga okazać się może przecież gestem ojcowskim, który daje swym dzieciom prawo do wolności, skoro tylko uzyskały one samodzielność [8]. Tak jak w Różewiczowskim wierszu Serce podchodzi do gardła (z tomu Wyjście): „Bóg zostawił mnie w spokoju/ rób co chcesz jesteś dorosły”. Mircea Eliade, w odniesieniu do religii pierwotnych, opisał problem, który określił mianem deus otiosus. Oto Bóg wycofuje się ze świata, który stworzył. Bóg jest zmęczony. Powoduje to sytuację, w której zapomniany zostaje przez ludzi. Pociąga to za sobą nawet wygaśnięcie kultu:

Teraz żyje on [Bóg] odizolowany od ludzi, niewrażliwy na sprawy świata. Nie ma ani swoich podobizn, ani kapłanów. (…) nie istnieją ani świątynie, ani posągi, ani kapłani tego najwyższego Boga, który stał się deus otiosus. Mimo to podczas klęsk żywiołowych przywołuje się go jako ostatnią deskę ratunku [9].