Zagłada domu Trinczerów – refleksje historyka

Śladów horroru, jaki rozegrał się w Gniewczynie Trynieckiej, poszukiwałem w dostępnych mi źródłach i opracowaniach. Miejscowość ta nie pojawia się w zbiorze tużpowojennych relacji zgromadzonych w archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego. Również wśród prac nadesłanych na konkurs pamiętnikarski „Moja wieś w czasie okupacji”, rozpisany w marcu 1948 roku przez Instytut Prasy „Czytelnik”, nie znalazłem żadnych materiałów na jej temat. Z powiatu przeworskiego nadesłano jedenaście tekstów, z których trzy opublikowano ze skrótami. Niektóre z nich czynione były wyraźnie pod presją cenzury. Na przykład w pamiętniku mieszkańca nieodległej od Gniewczyny wsi Gać redaktorom udało się przemycić informację o pominięciu fragmentu dotyczącego losu czterech rodzin żydowskich [2]. Jednak, jak można wnosić z lektury opublikowanych materiałów i regestów tych, które nie weszły do tomu, odniesienia do losu Żydów były w nadesłanych relacjach wyjątkowo nieliczne.

Bardziej interesujący jest zapis, jaki znalazł się w Rejestrze miejsc i faktów zbrodni dokonanych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939–1945 wydanym przez Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Odnotowano tutaj, iż w Gniewczynie Trynieckiej w 1942 roku „żandarmi z Jarosławia zamordowali w domu Lejba Trinczera 16 Żydów” [3]. Prawda to, ale przecież jakże niepełna. Nie jest to zresztą ani pierwsze, ani jedyne nagięcie rzeczywistości do potrzeb ideologicznych, jakiego dokonano, redagując rejestry. Mimo że nie podano dokładnej daty zdarzenia, ustalono 14 nazwisk ofiar. Warto je przypomnieć, gdyż relacja Tadeusza Markiela jest pod tym względem niekompletna: Adler Gitla (l. 38), Adler Józef (l. 12), Adler Nuchem (l. 8), Adler Szymche (l. 43), Adler Urszula (l. 10), małżeństwo Majerów z dwójką dzieci, Sandman Całka (l. 3), Sandman Lejzor (l. 1), Trinczer Scheinda (l. 30), Trinczer Lejb (l. 31), Trinczer Lizor (l. 1). Nieuwzględniona w tym zestawieniu dwójka to zapewne pozostałe dzieci Trinczerów. W tym samym wydawnictwie pojawił się również zapis o wymordowaniu 10 rodzin żydowskich w oddalonej 5 kilometrów od Gniewczyny wsi Jagiełła [4]. Brak tylko informacji o uczestnictwie w tej zbrodni członków Ochotniczej Straży Pożarnej.

Na kolejny ślad natknąłem się w klasycznej pracy Aliny Całej Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej. Wśród zarejestrowanych przez autorkę wywiadów znalazła się pozyskana w 1984 roku wypowiedź mieszkańca Gniewczyny Łańcuckiej. Wspomina on o dwóch kobietach z tej miejscowości ukrywających się w niej przed Niemcami. Jedna w koszmarnych okolicznościach przeżyła, a po wojnie wyszła za mąż za Polaka. Jej matka została zadenuncjowana, podobno przez zamiejscowe osoby, z którymi handlowała. Ta, która przeżyła, nie miała dokąd wrócić, bo „sąsiedzi rozkradli jej gospodarstwo”. W wywiadach przeprowadzonych przez Alinę Całą w tej okolicy pojawiają się znane z relacji Markiela wątki: wiara w istnienie mordu rytualnego, nie tylko obojętność wobec losu Żydów, ale także zadowolenie z tego faktu, oraz przypadki denuncjacji Żydów przez Polaków [5]. Autorka ze zdziwieniem odnotowała gotowość respondentów do opowiadania o pożyciu Polaków z Żydami, w tym do szczerości, jeśli chodzi o sprawy okupacyjne. Pojawia się też wspomnienie o jednej z ofiar z Gniewczyny: „Nuchema [w tekście: Nuchyma – D.L.] zabito w lesie (w czasie wojny); jest tam grób z krzyżykiem, który postawili ludzie... Na tym miejscu co grób, to nieraz widać światełka w nocy” [6].

[2] Zob. Wieś polska 1939–1948. Materiały konkursowe, oprac. K. Kersten, T. Szarota, t. III, Warszawa 1970, s. 466.
[3] Warszawa 1983, s. 29.
[4] Zob. tamże, s. 37.
[5] Zob. A. Cała, Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej, Warszawa 1992, s. 43, 158–160.
[6] Tamże, s. 105.