Zagłada domu Trinczerów – refleksje historyka

Uczestnikami tych zdarzeń są z jednej strony policjanci „granatowi”, członkowie Ochotniczych Straży Pożarnych, a wreszcie sołtysi. Wśród sprawców przestępstw nie brakuje też zwykłych mieszkańców wsi (rzadziej są to tropiciele Żydów), także członków różnych uzbrojonych grup, w tym członków konspiracji zbrojnej. Na obszarach wiejskich, na których zamieszkiwali Żydzi, spirala zbrodni rozpoczynała się z chwilą wydania przez Niemców rozkazów koncentracji Żydów przed wysłaniem do obozów zagłady. W niektórych przypadkach w działaniach tych, tak jak w Gniewczynie Trynieckiej, uczestniczyli wyłącznie Polacy, a Żydzi byli mordowani na miejscu.

Autor wspomnień wskazuje nie tylko na bieżące, ale również długofalowe przyczyny nienawiści do Żydów. Nie tylko pogłębiająca się, wywołana systemem okupacyjnym demoralizacja, ale również, a może przede wszystkim wpisany w kulturę ludową kod antyżydowski wzmacniany przez nauczanie Kościoła katolickiego. Również i ten aspekt problemu stanowi przedmiot badań etnograficznych, antropologicznych i historycznych.

Wiedza autorów cytowanego zapisu z wydawnictwa Głównej Komisji pochodziła z ankiety Okręgowej Komisji w Rzeszowie: „Represje na ludności żydowskiej” oraz akt Sądu Grodzkiego w Przeworsku i Sądu Wojewódzkiego w Rzeszowie. Materiałów sądowych nie udało się, jak dotychczas, odnaleźć, co jest jednak – jak się wydaje – kwestią czasu. Pozwolą one z pewnością na pełniejszą analizę przebiegu zdarzeń, jakie rozegrały się w domu Trinczerów, a przede wszystkim sporządzenie profilu sprawców i ich motywacji. Należy podkreślić, że bez świadectwa Tadeusza Markiela ten okupacyjny epizod z trudem, jeśli w ogóle, wyszedłby na światło dzienne.