Przed teorią nie ma ucieczki

Przejdźmy zatem do książki Ellisa Literature Lost…

Książkę Ellisa uważam za uczciwą i przekonującą (może czasami zdawała mi się rozgadana). Wydaje mi się jednak, że na szczęście częściowo się już zdezaktualizowała. Eblis ma wielu współmyślących – wystarczy sięgnąć do obszernej antologii ich głosów Theory’s Empire z roku 2005 (pod redakcją Daphne Patai i Willa H. Corrala).

Nie jest tak, że w tej chwili w Stanach Zjednoczonych dominują zwolennicy trójcy: „rasa-gender-klasa”. Po pierwsze, ta tendencja została wyparta przez inny kierunek, częściowo czerpiący z tego źródła – przez nowy historyzm, który też jest zainteresowany przede wszystkim tym, co można by nazwać ideologią czy polityką w literaturze, ale stawia sobie znacznie szersze zadania, mianowicie ukazanie zjawisk literackich w całym ich powiązaniu z kontekstem piśmiennictwa nieliterackiego, a także działalności rozmaitych instytucji państwowych i społecznych.

Jakkolwiek Ellis rozprawia się także z nowym historyzmem, biorąc na cel Greenblatta, i przyporządkowuje ten kierunek trójcy „rasa-gender-klasa”.

To prawda, ale – powtarzam – nowy historyzm ma szersze zainteresowania i jest bardzo eklektyczny, czerpie dodatkowo z psychoanalizy i z dekonstrukcji… Jest to zatem jakaś mutacja w stosunku do zjawisk, o których pisze Ellis. Zwrócić także należy uwagę na „zwrot etyczny” w badaniach literackich. Jest to pojęcie wielowymiarowe, bo po pierwsze, zwrot ten ma się przejawiać w większej pieczołowitości i lojalności krytyka wobec tekstu. Po drugie – w spojrzeniu na dzieło literackie jako na nośnik pewnych wartości i postaw etycznych. Po trzecie – w refleksji nad etycznym oddziaływaniem dzieła na jego odbiorców. Przy czym „etyczne” oznacza zarówno moralność, jak i ideologię czy politykę.

Czyli ten zwrot również w jakiejś mierze wywodzi się z trójcy „rasa, płeć, klasa”…

I tak, i nie… Owa trójca Ellisa i nowy historyzm miały głownie nastawienie demaskatorskie, prokuratorskie wobec dziedzictwa przeszłości. Wszędzie dopatrywały się działania jakiejś opresji ze strony klasy dominującej. Na marginesie dodam, że można tu zauważyć daleko idącą analogię do pewnej wersji radzieckiego marksizmu z przełomu lat 20. i 30 dwudziestego wieku. Otóż tej prokuratorskiej jednostronności w tekstach, które czytałem, z kręgu „zwrotu etycznego” – nie ma. I całe szczęście, bo w końcu sięgamy po Burzę Szekspira nie po to, żeby przekonać się, iż Kalibana potraktował autor tak, jak odpowiadało to kolonizatorskiej ideologii tamtego czasu, ale ze znacznie bardziej skomplikowanych powodów.

Jak widzę, teoria „zwrotu etycznego” budzi sympatię Pana Profesora.

Za mało z tego zakresu przeczytałem, ale zasadniczo rehabilitacja walorów poznawczych i ideowych literatury bardzo mi odpowiada.

Ellis wspomina w pewnym momencie o nierównowadze między tym, co nazywa asertywnym aspektem badań nad literaturą, i aspektem analitycznym. Czy zgadza się Pan, że taka nierównowaga jest dziś zauważalna?

Nie całkiem rozumiem to rozróżnienie, być może chodzi o nierównowagę między tym, co Ryszard Nycz nazywa trybem proklamacyjnym i trybem argumentacyjnym. Oczywiście bliższy mi jest ten drugi.

Te uwagi wiążą się chyba z przekonaniem, że dzisiaj to raczej interpretator jest dowartościowany w procesie lektury, a dzieło samo jest zdane na jego łaskę i niełaskę. Myślę o rekonstrukcyjnej sile interpretatora, który może sobie bardzo dowolnie poczynać z tekstem.

Takie tendencje oczywiście istnieją. W Polsce przedstawicielem ich jest w pewnym stopniu Michał Paweł Markowski, zwolennik interpretacji subiektywnej i prezentystycznej, z którym się swego czasu o to spierałem. Niedawne jednak deklaracje przedstawicieli „zwrotu etycznego”, takich jak Hillis Miller, apelują o pokorę wobec tekstu.