Judaizm jako religia Księgi

Odróżnić w niej należy dwa zasadnicze etapy: judaizm biblijny, który pokrywa się z rzeczywistością przedstawioną w czasach Starego i Nowego Testamentu, oraz judaizm pobiblijny, który wyłonił się pod koniec I wieku ery chrześcijańskiej i istnieje do dzisiaj. Na każdym z tych etapów Biblia jako Księga życia była traktowana pod wieloma względami bardzo podobnie, ale pod wieloma innymi – odmiennie. Wzgląd na ten stan rzeczy ma rozstrzygające znaczenie dla chrześcijańskiego spojrzenia na judaizm, zarówno starożytny, biblijny, jak i pobiblijny, a więc także współczesny.

Judaizm biblijny

Życie religijne i pobożność biblijnego Izraela są znacznie starsze aniżeli Biblia. Zaistniały one, okrzepły i rozwijały się, zanim pojawił się jakikolwiek zapis bądź tekst, który wszedł w skład ksiąg świętych włączonych do kanonu Biblii Hebrajskiej. Początki wiary Izraelitów są wyprowadzane od patriarchów, Abrahama, Izaaka i Jakuba, których życie i losy datuje się na pierwszą połowę drugiego tysiąclecia przed Chrystusem. Nawet jeżeli niemała część badaczy dziejów Izraela uznaje patriarchów za postacie eponimiczne, czyli „założycielskie” w sensie innym niż wyłącznie historyczny, początki religii Izraela przypadają nie później niż na koniec drugiego tysiąclecia przed Chrystusem. Nie istniała wtedy na pewno jeszcze żadna księga biblijna.

Najstarsza forma wiary i pobożności biblijnego Izraela bywa nazywana mozaizmem, co tłumaczy się pochodzeniem jej od Mojżesza jako największego przywódcy i prawodawcy (XIII w. przed Chr.). Historycy religii toczą gorące spory, usiłując odtworzyć genezę i najważniejsze fazy rozwoju mozaizmu oraz połączyć je z wydarzeniami, wierzeniami i kulturami bliższych i dalszych sąsiadów starożytnych Izraelitów. Wraz z wygnaniem babilońskim, czyli w początkach VI wieku przed Chrystusem, dobiegł końca etap znany jako „religia przedwygnaniowego Izraela”. Podczas wygnania przeszła ona bardzo głęboką i wszechstronną transformację, na skutek której po powrocie z wygnania (539 r. przed Chr.), szczególnie w kontekście reform podjętych przez Ezdrasza i Nehemiasza (poł. V w. przed Chr.), wyłoniła się forma religii Izraela określana jako judaizm. Rozwijała się do 70 roku po Chrystusie, gdy Rzymianie położyli kres państwowości żydowskiej, a świątynia Jerozolimska została zburzona. W tych warunkach dokonała się druga gruntowna przebudowa życia religijnego, której rezultatem jest judaizm rabiniczny.