Judaizm jako religia Księgi

Pamięć zbiorowa i święta Tradycja

U początków religii Izraela stoją wydarzenia przeżywane i objaśniane jako znaki obecności i działania Boga. Izraelici nie odczuwali potrzeby rozumowego uzasadniania swojej wiary, traktując jako swoje najważniejsze zadanie wyznawanie jej, sprowadzone do historycznego credo: „Słuchaj, Izraelu, Pan, nasz Bóg, Pan jest jedyny” (por. Pwt 6, 4). Wydarzenia historii świeckiej stawały się więc integralną częścią historii świętej, czyli monoteistycznej teologii dziejów ujmowanych w trzech wymiarach: przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Tak tworzyła się pamięć, indywidualna oraz zbiorowa, scalająca społeczność ludzi, którzy przyjmowali wspólne doświadczenia religijne jako własne, a także odwrotnie – swoje przeżywanie Boga i Jego działania komunikowali innym, oczekując, że będzie to kolejny element zbiorowej pamięci.

Zwłaszcza pamięć o Wyjściu z Egiptu sprawiała, że lud dawnych niewolników hebrajskich przeobrażał się w świadomy swojej tożsamości naród Izraela. Zbiorowa pamięć była od początku wspomagana, zabezpieczana i umacniana przez modlitwę, liturgię i sprawowanie kultu. Istniało pod tym względem wielkie zróżnicowanie, podyktowane uwarunkowaniami geograficznymi, topograficznymi, historycznymi, społecznymi i obyczajowymi. Aczkolwiek monarchia zjednoczona w X wieku przed Chrystusem pod rządami Dawida i Salomona, istniejąca później (X-VIII w. przed Chr.) jako odrębne Królestwo Izraela i Judy, zajmowała niewielkie terytorium, zróżnicowanie pamięci zbiorowej było znaczne. Dochodziło do głosu zwłaszcza w sanktuariach, z których najważniejsze znajdowało się w Jerozolimie, a dwa inne ważne były zlokalizowane w Betel i Dan. Spoiwem tożsamości stawało się coraz bardziej zjawisko pielgrzymowania oraz składanie ofiar ze zwierząt. Przy tej sposobności dawna pamięć stale się aktualizowała, odnosiła do bieżących potrzeb i wyzwań oraz karmiła nowymi impulsami duchowymi i religijnymi. W taki sposób kształtowały się różnorodne tradycje, związane zapewne z poszczególnymi sanktuariami, a także lokalnymi świętymi miejscami i przeżyciami znanych bohaterów wiary. Były one przekazywane ustnie, z pokolenia na pokolenie, z wykorzystaniem rozmaitych środków i technik mnemotechnicznych, które wspomagały zapamiętywanie szczegółów.

Rozmaite tradycje złożyły się na skarbiec świętej Tradycji przedwygnaniowego Izraela. Nie była ona święta w tym sensie, że dotyczyła wyłącznie spraw religijnie i moralnie czystych, niewinnych i wzniosłych, ale w tym, że punkt odniesienia dla niej stanowił Bóg i Jego świętość pojmowana jako radykalna inność, odmienność od świata. święta Tradycja była bardzo pojemna i obejmowała rozmaite pomniejsze tradycje. Ich gromadzenie i łączenie odbywało się nie tyle na zasadzie uzgadniania i segregowania jednych kosztem drugich, ile przez ich gromadzenie i zestawianie ze sobą, co pozwalało budować jedność w różnorodności. Nieprzekraczalne ramy tego dynamicznego procesu wyznaczała wiara w jedynego Boga, który wybrał Izraela, wyprowadził go z niewoli egipskiej i związał się z nim nieodwołalnym przymierzem.