Judaizm jako religia Księgi

Odtąd Pięcioksiąg Mojżesza stał się fundamentem judaizmu. Jednocześnie przybrał na sile proces utrwalania na piśmie pozostałych składników świętej Tradycji. Niedługo potem został zamknięty zbiór Proroków, na który złożyły się dwie części: Prorocy pierwsi, czyli obszerna teologiczna synteza dziejów przedwygnaniowego Izraela, obejmująca Księgi: Jozuego, Sędziów, Pierwszą i Drugą Księgę Samuela, Pierwszą i Drugą Księgę Królewską, oraz Prorocy późniejsi, czyli Księgi: Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela („prorocy więksi”) i tzw. Księga Dwunastu, znanych jako „prorocy mniejsi”. Pod koniec ery przedchrześcijańskiej dwa podstawowe zbiory wzbogaciły się o trzeci, który otrzymał nazwę Pisma (Ketuvim). Akronim urobiony od pierwszych liter poszczególnych zbiorów (Tora, Neviim, Ketuvim) brzmi TaNaK, a tworzące go księgi składają się na Biblię Hebrajską. Z czasem otrzymała ona nazwę Miqra, czyli „To, co należy czytać”. Tworząc i przyjmując Biblię, Izrael stał się definitywnie narodem Księgi.

Proces zapisywania i przekazywania ksiąg świętych był nie mniej dynamiczny i twórczy niż poprzedzający go proces przekazywania i rozwijania świętej Tradycji. Dawne wspomnienia, opowiadania, sentencje mądrościowe, pieśni, hymny i formuły liturgiczne, rozstrzygnięcia prawne oraz wskazania moralne, zestawione i utrwalone w poszczególnych księgach, były przepisywane, czytane, rozważane i komentowane. W ich świetle objaśniano wszystkie dziedziny życia wierzących. Judaizm powygnaniowy cechowała postępująca wielopostaciowość, wyłaniały się rozmaite stronnictwa i grupy religijne, ale podstawę i zwornik życia całej wspólnoty stanowiła Biblia. Coraz wyraźniejsza stawała się potrzeba jej autorytatywnego wykładania, której wychodzili naprzeciw „uczeni w Piśmie”. Gdy około IV wieku przed Chrystusem ustało zjawisko proroctwa, właśnie oni przejmowali odpowiedzialność za czytanie i objaśnianie Pisma, co miało decydujące znaczenie dla wszystkich ówczesnych Żydów. Wyłaniała się i umacniała instytucja Synagogi, z czasem równoległa do świątyni. W Jerozolimie sprawowano kult, składając Bogu ofiary krwawe, natomiast gromadząc się na modlitwę, co doczekało się instytucjonalizacji w postaci budowli nazwanych synagogami, podejmowano wspólne czytanie i rozważanie ksiąg świętych, połączone z ich aktualizowaniem i adaptowaniem do okoliczności czasu i miejsca.

W ten sposób Izrael stawał się narodem egzegezy biblijnej. Chociaż zajmowali się nią przede wszystkim specjaliści, których umiejętności zyskały aprobatę wspólnoty, postulat czytania i objaśniania ksiąg świętych przyczynił się do „demokratyzacji” życia religijnego i pobożności Izraelitów. Jeden z jego skutków zasługuje na szczególną uwagę: ponieważ obowiązek i zaszczyt czytania księgi świętej podczas wspólnego zgromadzenia dotyczył każdego dorosłego Izraelity, czyli członka społeczności, który skończył trzynaście lat, już pod koniec ery przedchrześcijańskiej zostało zlikwidowane wśród Żydów zjawisko analfabetyzmu. Daje to do myślenia tym bardziej, gdy się zważy, że narody europejskie osiągnęły ten poziom dopiero w XX wieku.

Oto jak Biblia odpłaciła się narodowi, który ją stworzył, przyjął, docenił i przechował!

***

Ks. Waldemar Chrostowski (ur. 1951), biblista, profesor Uniwersytetu kard. Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, przewodniczący Stowarzyszenia Biblistów Polskich, zaangażowany w dialog katolicko-żydowski. Opublikował między innymi: Biblia dla rodziny; Biblia dla wszystkich; Bóg, Biblia, Mesjasz.