Judaizm jako religia Księgi

Przekazem ważnych i uznanych tradycji religijnych i narodowych zajmowali się „stróżowie Tradycji”, czyli osoby cieszące się wyjątkowym autorytetem, znane i szanowane we wspólnocie. Rekrutując się z różnych kręgów społeczności Izraela, były one zazwyczaj związane z sanktuariami i miejscami kultu. Dość wcześnie, zapewne już w X wieku przed Chrystusem, pojawiły się pierwsze zapisy dokumentujące najważniejsze wydarzenia, sporządzane głównie dla potrzeb dworu królewskiego. Przed wygnaniem babilońskim Izrael był niewątpliwie narodem Tradycji, co pozwoliło mu ustrzec tożsamość w otaczającym go świecie pogańskim. Integrujący zwornik zbiorowej pamięci stanowiły zwłaszcza święta religijne, z których trzy najważniejsze uobecniały konstytutywne wydarzenia z początków Izraela: Pascha jako pamiątka wyprowadzenia z Egiptu, święto Tygodni (Pięćdziesiątnica) jako pamiątka otrzymania Prawa na Synaju oraz święto Namiotów jako pamiątka zamieszkiwania pod namiotami w drodze spod Synaju do Ziemi Obiecanej.

Największym zagrożeniem dla przetrwania i rozwoju Izraela był kryzys Tradycji, do którego dochodziło wówczas, gdy uszczupleniu ulegała liczba „stróżów Tradycji”. Działo się tak na skutek różnych niesprzyjających okoliczności, jak klęski naturalne, a przede wszystkim niszczycielskie najazdy i wojny. śmierć człowieka, którego pamięć stanowiła ważne ogniwo zbiorowej tożsamości, oznaczała bolesną lukę, pustkę, której zapełnienie nie było łatwe. Pierwszy potężny kryzys Tradycji miał miejsce w drugiej połowie VIII wieku przed Chrystusem, gdy Królestwo Izraela wraz z Samarią, swoją stolicą, padło łupem Asyryjczyków. Skutkiem kilku zwycięskich wypraw zbrojnych podjętych przez władców imperium nowoasyryjskiego było deportowanie kilkudziesięciu tysięcy mieszkańców północnej części Izraela do środkowej Mezopotamii. Nie rozpłynęli się tam jednak ani nie utracili tożsamości, lecz przetrwawszy dramatyczny czas deportacji, skonsolidowali się, tworząc asyryjską diasporę Izraelitów.

Utrwalanie Tradycji

Bardzo prawdopodobne, że właśnie w tych warunkach rozpoczęło się żmudne zapisywanie składników świętej Tradycji. Sprzyjała mu długa mezopotamska tradycja literacka z wysoko rozwiniętą sztuką pisania oraz sporządzania zapisów o charakterze historiograficznym i mądrościowym. Na wygnaniu w Mezopotamii, pod rządami Asyryjczyków powstawały pierwsze pisma, a być może także krótkie zbiory pism, które miały wejść w skład Biblii. Zbierano w nich i porządkowano składniki zbiorowej pamięci o przeszłości, podkreślając obecność i opiekę Boga, przypominając niezłomnych bohaterów wiary, takich jak Eliasz i Elizeusz, oraz podkreślając podstawowe normy religijne i moralne, których przestrzeganie „dawało życie”. Bardzo możliwe, że analogiczny proces odbywał się w Królestwie Judy, które przetrwało najazdy asyryjskie i przez ponad stulecie zachowało niepodległość. W Jerozolimie i jej sąsiedztwie zbieranie i porządkowanie świętych tradycji odbywało się w kontekście świątyni i sprawowanego w niej kultu. W całym tym procesie wielką rolę odgrywali prorocy, czyli charyzmatyczni nauczyciele, których zadaniem było nie tyle przepowiadanie przyszłości, co jej skuteczne kształtowanie, oparte na przestrzeganiu zasad wiary w jedynego Boga.