Teatr jak Biblia pauperum

Cechą wspólną wszystkich dramatyzacji był ruch, przemieszczanie się, procesja: do stacji krzyża, do kościoła, do ołtarza. W omawianym oficjum również fundamentalne znaczenie ma wędrówka ku grobowi, jednak tu nadawano jej teatralny charakter. Nazwę Visitatio Sepulchri znaleziono w rękopisie pochodzącym z kolegiaty otmuchowskiej z XV w. Wystawiano go w niektórych kościołach aż do XVI w. w trzech postaciach, co można uważać za kolejne stadia rozwoju dramatu.

Z zyskującej na znaczeniu i coraz częściej stanowiącej istotny element liturgii oprawy muzycznej w postaci tropów, antyfon, hymnów i sekwencji wywodzi się pierwszy typ Visitatio Sepulchri. Ograniczał się on do krótkiego dialogu między Mariami szukającymi Jezusa wśród umarłych a aniołami oznajmującymi im radosną wieść o zmartwychwstaniu Pana. Niekiedy towarzyszył mu śpiew sekwencji Victimae paschali laudes, opowiadającej o tym, co wydarzyło się w Wielką Noc. Drugi typ oficjum, odgrywany po jutrzni, zyskał już niezależność od obrzędu mszalnego. Responsoria brewiarzowe stanowiły jedynie wprowadzenie, prolog do rozbudowanych dialogów. Po scenie spotkania niewiast z aniołami chór wyjaśniał kolejną: przybycie do pustego grobu apostołów Piotra i Jana. Kulminacyjnym momentem tego typu Visitatio Sepulchri było ukazanie wiernym pozostałych w pustym grobie całunów oraz wieńczący epilog – hymn wdzięczności. Ostatni typ Nawiedzenia Grobu uzupełniono o dialog Marii Magdaleny ze zmartwychwstałym Zbawicielem.

Warto zauważyć, że w Visitatio Sepulchri mamy do czynienia z wyraźnie zarysowaną granicą między wykonawcami a publicznością. Zazwyczaj to księża lub uczniowie szkół przykościelnych wcielali się w główne postaci inscenizacji. Po publicznym przedstawieniu dowodów powstania Chrystusa z martwych (chusty i prześcieradeł) chór głosił przesłanie: „Powstał Pan z grobu, który za nas zawisł na krzyżu”. Na koniec biskup intonował hymn Ciebie Boże, chwalimy.

W europejskich zbiorach znajdują się ok. 644 odpisy Visitatio Sepulchri. W bibliotekach na terenie Polski przechowuje się 31 takich zapisów. Najstarszym zachowanym dokumentem jest rękopis Kapituły Wawelskiej pochodzący z XII w., chociaż ze szczątkowej dokumentacji trudno określić dokładną datę jego powstania. Wiadomo jednak, że należy on do drugiego typu oficjum.

Wspólne doświadczenie

Wiadomość o tym, co wydarzyło się wczesnym rankiem w Jerozolimie, była tak wielkiej wagi, że na przestrzeni lat zapoczątkowane od krótkiego dialogu trzech kobiet z aniołami oficjum rozbudowywano o kolejne sceny. Dramat ten był reprezentacją narracji ewangelicznej, niepozbawionej jednak elementów widowiskowych. Visitatio Sepulchri metaforycznie obrazując niezwykłość wydarzeń Wielkiej Nocy, ukazywało pobożność i gorliwość religijną ludzi doby średniowiecza. Popularność tego rodzaju obrzędów wpływała na formę śpiewu solowego i chóralnego, a także umacniała poczucie wspólnoty i jedności w Kościele. Znalazły one również swoje odzwierciedlenie w malarstwie i rzeźbie. Ponadto ślady Visitatio Sepulchri widać w praktykowanych do dziś misteriach, które chociaż wykrystalizowały się w obrębie dramatu liturgicznego, miały swoją własną linię rozwojową. Jak zauważa dr Dobrowolski, „teatralne inscenizacje przemawiały uniwersalnym kodem, bezpośrednio ukazując symboliczne obrazy, a także wyzwalając emocje i nadzieje wiernych. Ale otwierały one jeszcze jedną, niezwykle ważną przestrzeń, w której zawiera się głębokie przeżywanie objawionej prawdy. Teatr, bardziej chyba niż jakakolwiek inna sztuka, daje okazję do bezpośredniego doświadczenia prezentowanych sytuacji”.