Edukacja wychowująca w służbie prawdy

Pytanie o prawdę (stawiane przez Greków, jurydycznie traktowane przez Rzymian, bronione przez myśl chrześcijańską) jest pytaniem o konstytucję człowieka-osoby, który dzięki możliwościom rozumu może odczytać ukryty w sobie porządek moralny (Boską wolę) i podjąć konkretną decyzję. W tradycji Arystotelesowskiej, której wyrazicielem był św. Tomasz, „prawda to porównywanie [treści] myśli z tym, do czego się ona odnosi” – to zgodność umysłu z rzeczywistością rozumnie (obiektywnie) odczytywaną. W pojęciu prawdy występują dwa elementy: obiektywna rzeczywistość i umysłowa władza poznawcza człowieka. Ich integralność jest komplementarna, co oznacza, iż zakwestionowanie jednego z nich wypacza naturę prawdy^[12]. Dla Arystotelesa prawda to skutek poznawczego uzgodnienia (korespondencji) intelektu z rzeczą. Poznanie prawdy dokonuje się na drodze obiektywnego poznana rzeczywistości, czyli poprzez postrzeganie konkretnych i jednostkowych rzeczy oraz wyciąganie wniosków z tego poznania i z obserwacji rzeczywistości. Ów realizm poznawczy darzy zaufaniem rzeczywistość, uważając ją za dostępną w konkretnym poznaniu zmysłowym – jednym słowem uznaje ją za poznawalną.

Z powyższych rozważań nasuwa się zasadniczy wniosek: a) prawda o prawie naturalnym jest prawdą obiektywną, obecną w rzeczywistości, zgodną z rozumem i zasadą dobra; b) tylko w świetle prawdy i prawa naturalnego człowiek może zbliżyć się do poznania siebie, co więcej – może ustrzec siebie przed samozniszczeniem. Konstatację niniejszą potwierdza Katechizm Kościoła Katolickiego, gdzie czytamy: „Istnieje niezmienna natura ludzka, podległa regułom, które wpisane są w każde serce i które można poznać i ogarnąć rozumem. Prawo natury jest uniwersalne w swoich przepisach, a jego władza rozciąga się na wszystkich ludzi”^[13].

Potrzeba realizmu w edukacji

W odniesieniu do porządku prawa naturalnego i autorytetu prawdy, edukacja jawi się jako przestrzeń krzewienia i obrony tych wartości, które służą człowiekowi i w integralny sposób kształtują jego człowieczeństwo. Nasuwa się zatem pytanie: Czy współczesna edukacja zbliża do poznania prawdy? Poszukując odpowiedzi warto i tym razem odwołać się do antycznych przykładów. Plutarch, grecki pisarz i filozof-moralista z Cheronei, w dziele zatytułowanym O wychowaniu dzieci tak pisał: „ze wszystkich rzeczy, które są w nas, tylko edukacja jest nieśmiertelna i boska”^[14]. Wypowiedź oddaje stosunek do wykształcenia – wyraża estymę dla ludzkiego rozumu uznawanego za światło intelektu. W podobnym duchu wypowiadał się Anaksagoras z Klazomenai, oświadczając, że „rozum jest w nas bogiem”^[15]. Seneka twierdził, iż „rozum jest niczym innym, jak cząstką boskiego tchnienia zanurzoną w ludzkim ciele, […] dzięki niemu wyprzedza człowiek zwierzęta i kroczy śladami bogów”^[16], natomiast przedstawiciel chrześcijańskiej myśli schyłku antyku – św. Augustyn z Hippony napisał, że „rozum jest umiłowanym dzieckiem Boga”^[17]. Jak rozumieć przytoczone cytaty w kontekście pytania o prawdę w edukacji? Dla Arystotelesa rozum, który kieruje poznaniem (nauka), postępowaniem (moralność) i wytwarzaniem (sztuka), budzi się w człowieku w stanie niedoskonałym, a rozwija się bardzo wolno. Człowiek nie ma wiedzy wrodzonej – rodzi się jako „niezapisana tablica”. Wrodzona jest tylko zdolność do abstrakcji, zdolność do myślenia. W tym kontekście pojawia się przekonanie, iż wyłącznie dzięki edukacji można kształtować intuicję intelektualną. Co więcej, edukacja jest jedyną przestrzenią, która wydoskonala rozum i aktualizuje wszelkie twórcze możności człowieka. Podobnie jak w starożytności, także współcześnie może być „nieśmiertelna i boska”, a człowiek trzeciego milenium poprzez edukację może lepiej poznać siebie i sobą pozostać, by w największym stopniu zbliżyć się do nieśmiertelności^[18].

Kształcenie w duchu tak rozumianego humanizmu, to przykład zapomnianej (często zanegowanej) współcześnie filozofii realistycznej (arystotelesowskiej, później tomistycznej). Jej wartość definiuje m.in. postulat: w edukacji potrzeba roztropności ze wskazaniem na cel, a tym jest dobro ucznia, który tylko w odniesieniu do porządku prawa naturalnego i prawdy uniwersalnej odczytanej przez rozum, może w pełni rozwinąć swoje człowieczeństwo. Nauczyciel, który kształci uczniów w nurcie realistycznego humanizmu, uczy mądrości. Wiedza o przyczynach zjawisk i procesów, o celu i sensie istnienia (np. celu i wartości życia, czy celu istnienia świata) staje się mądrością – wskazuje, iż człowiek to nie tylko byt rozumny, ale osoba obdarzona godnością. Realizm w edukacji to zatem szansa na osobowościowy rozwój każdego człowieka, każdego ucznia. To antidotum na mentalny relatywizm, który podważając istnienie naturalnych praw z premedytacją godzi w autorytet prawdy, by w ostateczności zniszczyć człowieka (cywilizacja śmierci)^[19].

Relatywizm zagrożeniem dla edukacji

Relatywizm nie jest systemem filozoficznym czy doktryną, to postawa, styl myślenia, w którym unika się pojęć: prawdy i fałszu, dobra i zła^[20]. W relacjach międzyludzkich nie istnieje obiektywna racja. I to wystarczy, by postawa relatywistyczna z łatwością przybrała postać społecznej reguły, co manifestuje się poprzez głęboką niepewność wobec rzeczywistości: skoro nic nie można poznać w sposób pewny, to również nie można podejmować decyzji, które zawierają bezdyskusyjne odniesienie do obiektywnej prawdy i prawa naturalnego, bo takowe nie istnieją. Wszystko zatem może się zmienić i wszystko jest tymczasowe. Uniwersalna prawda, która jest wykładnią filozofii realistycznej, w relatywizmie jest kłopotliwa – jawi się jako stronnicza, a nawet fundamentalistyczna. Choć nie podlega negocjacji, poczynając od uznania godności każdej istoty ludzkiej jako warunku dla poszanowania jego wolności, pozostaje na łasce preferencji, stylów czy aktualnych trendów w ramach akceptowanej poprawności. W konsekwencji rzeczywistość wyzuta z prawdy wyjaławia ludzkie życie, pozbawia je treści i autentycznego sensu, a wolność ulega deformacji. Kim wówczas jest człowiek? To byt bezosobowy, którego nie sposób zrozumieć i traktować jak podmiot, na którego patrzy się w sposób bezrozumny – nie integralny, lecz selektywny. Prawda tymczasem, choć niekiedy niewygodna i niełatwa, jest z natury fascynująca i sama z siebie ma siłę przyciągania. Jeśli się ją pokocha, wówczas łatwiej wyrazić ją życiem. By ukazać jej splendor, należy podjąć trud jej poszukiwania, poznania, zrozumienia i rozmyślania o niej także poprzez formację i edukację. Ta ostatnia jest dziedziną życia, która sprzyja tropieniu prawdy i zachęca do jej studiowania. Tym, co podważa jednak sens wysiłku zdobywania prawdy na drodze edukacji, co ostrzem negacji godzi w człowieka, a w konsekwencji spłyca jego edukację, jest współczesna „dyktatura relatywizmu”. W wyrazisty sposób wypowiedział się na jej temat kard. J. Ratzinger: „ileż «powiewów nauki» przyniosły nam ostatnie dziesięciolecia, ileż nurtów ideowych, ileż modnych kierunków myślowych... Były one często niczym wzburzone fale, które popychały myślenie wielu chrześcijan niczym małą łódkę z jednej skrajności w drugą: od marksizmu do liberalizmu, aż po libertynizm; od kolektywizmu po radykalny indywidualizm; od ateizmu do mglistego mistycyzmu religijnego; od agnostycyzmu do synkretyzmu i tak dalej. Każdego dnia powstają nowe sekty i urzeczywistnia się to, co mówi św. Paweł na temat «oszustwa ze strony ludzi i przebiegłości w sprowadzaniu na manowce fałszu» (Ef 4, 14).