Nie będziesz miał bogów cudzych przede Mną

Niezwykle osobiste doświadczenia siły zła i sposobów działania demonów znalazły swój wyraz w literaturze Ojców Pustyni – samotników, mężów modlitwy i postów, poddawanych rozlicznym kuszeniom. Główną postacią tego świata był św. Antoni opat (250-356), którego liczne utarczki z demonami zostały opisane w biografii Vita Antonii, w formie listu skierowanego do mnichów zachodnich, a napisanego przez jego ucznia, św. Atanazego, w latach 357 i 365-373. Diabeł przeciwstawiał się pobożnemu życiu Antoniego, rozpalając w nim miłość do pieniędzy, pragnienie sławy, zamiłowanie do urozmaiconego pożywienia i innych rozkoszy zmysłowych. Przyszedł także czas pokus seksualnych, opisywanych jako walka pomiędzy aniołami: „jeden podsuwał sprośne myśli, a drugi przepędzał je modlitwami; jeden podniecał, drugi zaś czerwienił się i za pomocą wiary, postów tudzież modlitwy wlewał siłę w swoje ciało. Nieszczęsny diabeł nawet nocą przedzierzgał się w niewiastę, naśladując jej zachowanie… A wszystko to działo się ku zawstydzeniu Nieprzyjaciela”^[6]. Św. Antoni podawał katalog sposobów oddziaływania złych duchów w sercu człowieka. Są to: „złe zamysły, skryte prześladowania, złośliwa przebiegłość, wodzenie na pokuszenie, myśli bluźniercze (…), codzienne przeniewierstwa (…), unoszenie się gniewem z byle powodu, wzajemne złorzeczenia, usprawiedliwianie własnych czynów, a potępianie cudzych”^[7]. Szatan, walcząc z człowiekiem o zwycięstwo w jego życiu duchowym, polega głównie na kłamstwie i podstępie i wykorzystuje każdą chwilę słabości, byle nim zawładnąć.

Żyjący w IV wieku Ewagriusz z Pontu to jeden z pierwszych mnichów intelektualistów. W traktatach, które mają charakter podręczników ascezy i duchowości chrześcijańskiej, wyłożył teorię ośmiu demonów zła, czyli ośmiu złych myśli. Odpowiadają one wadom głównym, znane w katechizmie jako grzechy główne: obżarstwu, nieczystości, chciwości, gniewowi, smutkowi, acedii (lenistwu), próżności i pysze. Człowiek skażony grzechem pierworodnym łatwo się tym demonom poddaje. Wydają się one bowiem powszechne, a nawet banalne. Jednak skutki ich działania są porażające – czynią spustoszenie w życiu duchowym, wprowadzają władzę grzechu w życie chrześcijanina, skutecznie wkraczają na obszar świata wcześniej oddany Chrystusowi^[8].

Średniowieczny świat naznaczony był dualizmem sacrum i profanum, ścieraniem się potrzeb świata doczesnego i dążeń do zbawienia, którego symbolami są Bóg i szatan. Dualizm ten określał kulturowe oblicze epoki, dialektycznie splatając obce elementy. Swe odbicie w systemie społeczno-religijnym znajdują sprzeczności wpisane w kulturę średniowieczną: uniwersalność i partykularyzm, dobro i zło, ortodoksja i herezje, grzech i świętość^[9]. Dużą rolę w zwodzeniu duchowym w tej epoce odegrała magia, na którą wówczas miały wpływ nauki arabskie i żydowskie. Arabowie odróżniali magię boską, działającą siłą świętych słów i talizmanów, oraz magię diabelską, która wzywa „dżiny”. W Europie znane były arabskie traktaty magiczne („Cel Mądrości” z X wieku), astrologiczne („Księga Tajemnic Słońca i Księżyca” powstała ok. 900 r. z inspiracji babilońskiej) oraz alchemiczne. Dotarły one na Zachód przez Hiszpanię. Ośrodkiem tłumaczenia na łacinę arabskich dzieł było Toledo, odbite Arabom w roku 1085.

Mistrzami zachodniej magii stali się także Żydzi, którzy już w II wieku posiadali całą bibliotekę apokryfów o treści magicznej, a w średniowieczu rozwinęli ruch kabalistyczny. W Kabale, w dwóch księgach hebrajskich: Sefer Jecira („Księga Stworzenia”) i Zohar („Blask”), świat jawi się jako królestwo Boga jedynego i niepojętego, objawionego w dziesięciu atrybutach (sefirot), stojącego ponad walką, którą wydały sobie nawzajem moce niebieskie i siły piekielne. Ruch kabalistyczny czynił z człowieka, stworzonego na obraz wszechmocnego Boga, czarnoksiężnika zdolnego również do tworzenia, lecz na mniejszą skalę niż Bóg. Myśl i Głos Boży, które wyrażają się w liczbach i literach, powołały wszystkie rzeczy z nicości, stąd formuły, figury i kombinacje arytmetyczne mają rzeczywistą skuteczność. Kabała z Prowansji, gdzie powstała w XIII wieku, rozpowszechniła się w Hiszpanii, później zaś w całej Europie. W XV wieku Izaak Lorin stworzył w Jerozolimie rytuał kabalistyczny oparty na symbolice.

Popularność Kabały była bardzo duża. Dante używał kabalistycznej symboliki, opartej na wielokrotności liczby 3, w Boskiej komedii. Raymond Lulle (1235-1315), zwany „Doctor Illuminatus”, próbował udowodnić prawdziwość religii chrześcijańskiej przy pomocy systemu symbolicznych figur i liczb. Agryppa z Nettesheim (XVI wiek), łącząc Kabałę z doktryną tajemną, pisał: „Czary to związek lub urok, który z umysłu czarownika przechodzi przez oczy osoby czarowanej do jej serca, jest narzędziem ducha (…) Czwarte oko, rzucając promienie na kogoś, może przesłać ducha siłą wyobraźni na swych promieniach, które są woźnicami, rydwanami lub nosicielami ducha, a duch ten, podniecony przez serce czarującego, trafiając na oczy czarowanego, wchodzi do jego wnętrza i opanowuje jakby kraj podbity, rani jego serce i zatruwa”^[10].

Demonologia średniowieczna znała szereg różnych podań, tłumaczących rzeczywistość zakrytą przed oczami człowieka. Po jej poznaniu można było wejść w świat zakazany przez Kościół, przeciwny Chrystusowi, zatem poza-Chrystusowy, a nawet anty-Chrystusowy. Jedną z nich była legenda żydowska, bardzo wówczas popularna, o demonie żeńskim o imieniu Lilith, znana wcześniej jako demonica sumeryjska i babilońska. Została ona stworzona przez Boga z prochu ziemi, jeszcze przed Ewą. Lilith była, głosi dalej legenda, pierwszą żoną Adama, która rodziła mu demoniczne dzieci. Zbuntowawszy się przeciw małżeńskiej władzy Adama i ciągłej jego dominacji, odleciała na brzegi Morza Czerwonego, gdzie wskutek współżycia z pożądliwymi diabłami codziennie rodziła ponad stu demonów, zwanych liliot lub lilim. Były to więc, według genealogii, antychrysty: potomkowie człowieka i szatana. Lilim, jak opowiadano, ukazywały się mężczyznom w godzinach ciemności, przybierały postać pięknych kobiet i obcując z nimi, pozostawiały ich pozbawionych sił życiowych. Inne atakowały dzieci, „wysysały ich oddech”, pożerały wnętrzności. Być może w tych okrutnych opowieściach są źródła historii o wampirach. Lilith nabrała pewnego znaczenia w nowoczesnej magii związanej z satanizmem. W Stanach Zjednoczonych istnieje „Świątynia Lilith”^[11].