Harcerstwo − idea i metoda

„Gdybyśmy szukali określenia dla skautingu naszego, trudno by lepsze znaleźć, że jest to ruch przetwarzający dusze chłopców naszych, zwrócony przeciwko egoizmowi i niedołęstwu, przeciwko niedbalstwu i oportunizmowi, przeciwko swawoli i liberalnej niezależności od potrzeb i dążeń społecznych, a oparty na najszlachetniejszych strunach duszy młodzieńczej: tęsknoty rycerskiej, szlachetności, miłości braterskiej i ofiarności, karności i dzielności. Przetwarza on współczesnego poganina, dążącego do użycia i wygód przy najmniejszym wysiłku – na chrześcijańskiego rycerza, gardzącego pokusami miękkiego i łatwego życia, a pragnącego walki ze złem o zwycięstwo dobra – w sobie samym, w otoczeniu, na świecie – kosztem bodaj największych wysiłków i poświęceń – w imię obowiązku.

Skaut do tej walki jest zawsze gotów; stąd hasło jego: ‘czuwaj’...”.

Tak o rodzącym się polskim ruchu skautowym, nazwanym wkrótce harcerstwem, pisał w roku 1913 ksiądz Jan Zawada w książce pt. „Czuj duch!”. Przeczuwał, że jest to nurt zdolny odrodzić człowieka i wskrzesić Ojczyznę. I tak się stało. Harcerstwo rozwijało się bez przeszkód aż do II wojny światowej, odgrywając wielką rolę w kształtowaniu serc i woli kolejnych pokoleń – od legionistów Piłsudskiego po powstańców Warszawy. Jaka metoda uczyniła harcerstwo tak skutecznym wychowawczo?

Twórca skautingu, angielski generał Robert Baden-Powell tak zdefiniował metodę skautową: „Skauting jest grą dla chłopców pod przewodnictwem chłopców, w której starsi bracia stwarzają młodszym zdrowe otoczenie i zachęcają do zdrowych zajęć, ułatwiających wyrobienie w sobie cnót obywatelskich”.

Praca drużyny

Starszy brat, czyli drużynowy, organizuje czas spotkań, biwaków i obozów harcerski w rozbudowany system gier i zajęć praktycznych, które są atrakcyjne dla harcerzy, zaspokajają ich instynktowne potrzeby, a zarazem działają wychowawczo.

Dobry drużynowy nie przejdzie z harcerzami nawet 1 kilometra trasy wycieczkowej monotonną leśną drogą. W wymyślonej na poczekaniu grze przekradać się będą harcerze przez przydrożne zarośla, albo ćwiczyć na drodze ocenę odległości „na oko”. Na odpoczynku zastępowi pokażą młodszym, jak za pomocą metrowego kijka obliczyć wysokość drzewa lub szerokość rzeki. Gdy wyjdą na pola, będą rywalizować w nazywaniu przydrożnych roślin, po rodzaju chmur spróbują przewidzieć pogodę. Kiedy dojdą do wsi, drużynowy wyśle najmłodszy zastęp 11-latków, aby w 15 minut zdobył informację o pochodzeniu jej nazwy, zaś zastępowi 14-latków nakaże odnalezienie najstarszego samotnego mieszkańca i rozpoznanie, jakiej potrzebuje on pomocy. Za kilka dni zastęp ten powróci, aby załatać cieknący dach chaty lub narąbać drzewa na zimę, bo zasadą harcerskiego wychowania jest służba.

Setki gier i harców (harcerskich zadań), znanych z książek, z doświadczeń i wciąż wzbogacanych własnymi pomysłami, stanowi bogate wyposażenie drużynowego, z którego czerpie on według potrzeb. Rozwój harcerza stymulowany jest ustawicznym działaniem na granicy jego możliwości. Z pewnością zastęp 14-latków nie będzie wiedział, jak naprawić cieknący dach chaty, ale drużynowy podpowie im, jakie zakupić materiały i jak przybić papę. Być może, sam będzie musiał nauczyć się przy tym paru rzeczy. Wychowanie i rozwój w drużynie harcerskiej są wzajemne. W równym stopniu dotyczą szeregowego harcerza, drużynowego, jak też instruktora.

W drużynie harcerek rodzaj gier i harców jest dopasowany do dziewczęcych zainteresowań i potrzeb. Zdobnictwo obozowe staje się ważniejsze od obozowej pionierki. Rośliny polne znajdą się w indywidualnych zielnikach, a ich nazwy będą łączone z możliwością wykorzystania w lecznictwie. Już sama rozmowa ze starszym mieszkańcem wsi może okazać się dla harcerek ciekawym przeżyciem, a dla samotnego człowieka wielką radością. Ogniska wieczorne harcerek będą przybierać bardziej sentymentalny charakter.

Praca zastępu

W drużynie harcerskiej jeden pełnoletni drużynowy bez problemu utrzymuje w ryzach trzydziestkę młodzieży. Jest to możliwe dzięki elementom musztry i systemowi zastępowemu. Drużyna dzieli się 4-5 zastępów, liczących po 5-7 harcerzy. Zbiórka w szeregu na poranną gimnastykę, meldowanie zastępu do służby w kuchni czy odmeldowywanie przy wyjściu w teren eliminują opieszałość. Maruderstwo czy bałaganiarstwo harcerza szkodzą jego zastępowi i nie są tolerowane przez rówieśników. W ustawicznej współpracy i współdziałaniu – w kuchni, na nocnej warcie, na wyprawie – miejsce młodzieńczego egoizmu zastępują powoli prospołecznie cechy charakteru młodego harcerza.

Aby, jak pisał Baden-Powell, „starsi bracia stwarzali dla młodszych zdrowe otoczenie”, potrzeba starannego doboru zastępowych oraz poświęcenia czasu na ich szkolenie. Najważniejsze cechy zastępowego to odpowiedzialność i empatia. Ten, często rówieśnik harcerzy, ma stać się dla swoich kolegów zarówno wodzem, jak i starszym bratem. U chłopców nie jest to trudne, bo uznanie dla wodza naturalnie dobranej bandy (zastępu) jest wkomponowane w ich psychikę. Dziewczęta muszą bardziej zapracować na prestiż.

Zastępowy otrzymuje od drużynowego dodatkową wiedzę z technik harcerskich: pionierki, samarytanki, topografii, przyrody, historii harcerstwa. Cechy przywódcze i odpowiedzialność kształtowane są jednak samoczynnie w drużynie. Tam uczy się on zagospodarowywania olbrzymiego obszaru swobody, w jakim działa zastęp, oraz respektowania nieprzekraczalnych jego granic. Drużynowy może mieć pewność, że zastępowy w żadnym wypadku nie dopuści do rozdzielenia chłopców podczas samodzielnych wyprawy zastępu, nie pozostawi nikogo w tyle, zadba o prawidłowe wyżywienie i odpoczynek, dobrze opatrzy ranę, znajdzie miejsce na nocleg.

Z czasem rodzi się w zastępie harcerskim coś bardzo cennego – „duch zastępu”. To duch głębokiej przyjaźni, zrodzonej ze wspólnej pracy, trudów, przeżyć. Przyjaźni szeroko otwartej na świat.