Kościół i pacyfizm

Geneza pacyfizmu

Pacyfizm – trzeba zacząć od tego stwierdzenia - jest zjawiskiem oryginalnie chrześcijańskim. Co prawda wśród stoików oraz w starożytnych Chinach czy też Indiach, można znaleźć wysoką ocenę wartości związanych z pokojem i krytycznie się odnoszących do przemocy. Jednakże nawet pojawiające się już w VII w. przed Chrystusem i rozsławione współcześnie przez Mahatmę Ghandiego, pojęcie ahimsy, wspólne dla hinduizmu, buddyzmu i dżainizmu, oznaczające nieczynienie krzywdy i zła, primo i najważniejsze - nie zawiera w sobie zakazu udziału w wojnie, ani pełnienia służby wojskowej, secundo - rozciąga się na całą przyrodę, tertio – nie jest wartością centralną i wymieniane bywa w długim katalogu zaleceń ascetycznych. Jest to – jak pisze ks. Mroczkowski - „raczej łagodność, nieszkodliwość, niewinność, pewien rodzaj powstrzymania się od działania” [1].

Powstanie pacyfizmu jest więc ściśle związane z nowością, jaką w dzieje ludzkości wniosło nauczanie Jezusa Chrystusa. Było to efektem, po pierwsze – nieznanego w innych społecznościach – rozdzielenia porządku politycznego i sakralnego, i w konsekwencji odebrania władzy atrybutów boskości, przy czym Boga bardziej należało słuchać niźli ludzi, po drugie – radykalnego poszerzenia zasady miłości bliźniego, aż po czynnie wyrażaną miłość nieprzyjaciół, po trzecie wreszcie – bardzo silnego wyakcentowanej zasady indywidualnej, osobistej odpowiedzialności za swoje czyny. Nie oznacza to jednak, że pacyfizm cechował całą społeczność chrześcijan pierwszych wieków, jak to niekiedy próbowano sugerować, opisując starożytny Kościół [2].

Zalecenie Jana Chrzciciela, by żołnierze byli wierni swej profesji i jedynie – wbrew ówczesnym obyczajom – nie dopuszczali się rozbojów, lecz poprzestawali na swoim żołdzie czy też przykład setnika z Kafarnaum i setnika Korneliusza z Cezarei, pomijając nawet liczne przykłady starotestamentalne z biografią króla Dawida na czele, sprawiały, że większość chrześcijan pierwszych wieków ani nie potępiała wojny jako takiej, ani nie uznawała żołnierskiej profesji za niegodną, a tym bardziej za przymuszającą do idolatrii, gdyż zarówno wojskową przysięgę, jak i noszone insygnia interpretowano wówczas w sposób świecki. „W czasach apostolskich - pisze J. Dauviller - widziano w tej przysiędze naturalny gest obywatelski, a na cesarskie orły nie patrzono wcale jak na symbole bałwochwalcze, podobnie jak na signaculum, ową metalową plakietkę, którą żołnierz nosił na swej piersi” [3]. Trzeba przy tym pamiętać, że z jednej strony był to czas pacis romanae, wojny więc były lokalne i nader rzadkie, ale z drugiej strony wojsko, w którym obowiązywał co najmniej dwudziestoletni okres służby oraz zasada bezżenności, miało reputację zbieraniny rozpustnych i okrutnych pasożytów. Jan Chryzostom pisał o żołnierzach: „Są raczej wilkami niż ludźmi. Cóż widzimy pośród nich poza grabieżą, gwałtem, oszczerstwem, haniebnym kłamstwem, nikczemnym i służalczym pochlebstwem” [4]. Z tych też względów początkowo chrześcijanie służyli w armii cesarskiej nader rzadko, co poświadcza na przykład - niezdementowany przez Orygenesa - zarzut Celsusa (ok. 178 roku), że powszechne przyjęcie chrześcijaństwa uczyniłoby cesarstwo bezbronnym, gdyż chrześcijanie nie służą w wojsku. W czasie, gdy Celsus zapisywał te słowa, był to już jednak dość anachroniczny stereotyp. Sytuacja, wraz z dynamicznym wzrostem liczby uczniów Chrystusa, zmienia się bowiem na tyle, że Tertulian, a za nim Euzebiusz z Cezarei, przypisują sukces kampanii naddunajskiej Marka Aureliusza w 173 roku modlitwom chrześcijańskich żołnierzy, które miały sprowadzić gwałtowną ulewę, umożliwiającą zwycięstwo cesarskiej armii.