Wy, biali

Trzydzieści procent romskich dzieci nie wypełnia w ogóle obowiązku szkolnego. Od kilku lat lokalne samorządy starają się poprawić poziom edukacji wśród Romów. Uruchomiony został program dofinansowań do podręczników i pomocy szkolnych oraz opieki tzw. asystentów. Asystentami są specjalnie przeszkolone osoby ze społeczności romskiej, które opiekują się romskimi uczniami danej szkoły; pilnują, aby nie opuszczali lekcji i aktywnie uczestniczyli w zajęciach. Potrzeba jednak lat, aby wykształciło się pokolenie umiejące pisać i czytać.

Opowiada Józefa Gil, ciotka Krzysztofa: – Byłam zdziwiona, kiedy wyszła za mąż znajoma z Dunajca i zamieszkała w moim bloku. I wie pani, dostała od listonosza list, i przychodzi do mnie, i pyta, czy ja jej przeczytam. Byłam pod wrażeniem! Dziewczyna nie ma więcej niż dwadzieścia osiem lat!

Bergitka Roma jest szczepem, w którym największy procent rodziców posyła dzieci do szkoły. Rodzice i ciotka Krzysztofa edukację zakończyli na szkole podstawowej. Babcia nie umie pisać ani czytać. Dziadek potrafi. Kiedyś był wójtem Romów w Nowym Targu. Teraz członkowie grupy na ogół żyją w potwornej biedzie. Najgorzej jest w małych wioskach.

W Krośnicy, niedaleko stąd, jest mała osada, w której żyją Cyganie – opowiada Krzysztof. – Ich domy to totalnie porozwalane baraki. Dzieci nie chodzą do szkoły. Żyją opuszczeni, jak w jakimś innym świecie.

Członkowie Bergitka Roma ucierpieli w czasie tzw. transformacji ustrojowej. W epoce komunizmu wielu przeniosło się z terenów górskich na nowo budowane osiedla, m.in. do Nowej Huty, gdzie każdy miał zapewnioną pracę. Byli najtańszą siłą roboczą, ale opłacenie mieszkania czy kupno chleba nie stanowiły problemu. Za szczęśliwych uważają się dziś ci, którzy zdążyli wypracować sobie w tamtych czasach emeryturę. Teraz – bez wykształcenia, nieprzystosowani do wolnego rynku – nie są w stanie znaleźć jakiejkolwiek pracy.

– Romowie nie są źli. Gdyby tylko mieli możność wykazać się, pracować... A wie pani, jak się teraz odczuwa, gdy tej pracy nie ma – żali się Józefa Gil. – Nasi kursy porobili, a ofert żadnych. Mają papierki w rękach i skończyło się na tym. Na własną rękę to wie pani, jak to jest: jak Rom idzie do zakładu pracy, to już z góry jest przegrany. Rom? Trzeba się go pozbyć. Tak to wygląda. Na pytanie, co państwo albo samorządy powinny zrobić, żeby pomóc Romom, pani Józefa odpowiada: – Myślą, że my tylko idziemy do opieki, że tylko prosimy, żeby nam dali pomoc. Nieprawda, my chcemy pracować, tylko niech coś organizują, bo sami nie możemy. Ja wiem, że te kursy nic nie dawają. Pieniądze dostawają z Unii, to trzeba coś zrobić. Żeby tylko było w papierach, że coś robią. Ale w rzeczywistości nic nie robią.

Młodzi Romowie z Nowego Targu przyznają, że nauczyciele starają im się jak najwięcej pomóc. – Nie miałam nigdy problemów w szkole. Jak jesteś Romem, masz same przywileje z tego powodu – opowiada Ela Miśka, uczennica trzeciej klasy liceum. – Nie jestem niesamowicie inteligentna, mam przeciętne oceny, ale nauczyciele zwracają na mnie uwagę.

– Teraz jest moda na Romów – przyznaje Krzysztof Gil. – Jak widzą zdolnego Roma, to mu pomagają. Jakby mi pani w szkole nie podała ręki, też bym sobie nie poradził. – A zacofanych, niewykształconych traktują w urzędach z góry, jak ktoś nie umie się wysławiać, śmieją się – dodaje Ela Miśka.

Ela i Krzysztof polskiego uczyli się od małego, ale to nie zdarza się we wszystkich romskich rodzinach. – W Czarnej Górze jest romskie przedszkole – mówi Krzysztof. – Prowadzi je pani Stasia Mirga. Opowiadała mi, że gdy dzieci idą do przedszkola i ciężko się z nimi porozumieć, to nauczyciele myślą, że są głupsze – a one po prostu nie rozumieją! Ona ich uczy polskiego i podstaw matematyki.