Partnerstwo zamiast oczekiwań

Sformułowane w demokratycznej i wolnej Polsce cele i założenia polityki zagranicznej stanowiły odzwierciedlenie wieloletnich dążeń narodu, by stać się suwerenem własnych interesów i partnerem dla innych narodów. Mimo iż dotychczasowe wybory parlamentarne wyłaniały każdorazowo na najwyższe urzędy w państwie reprezentantów odmiennych opcji politycznych, w strategii wewnątrzpolitycznej została zachowana zasadnicza spójność i jedność celów. Również prezydenci, których konstytucja III Rzeczypospolitej określa mianem gwarantów suwerenności i bezpieczeństwa oraz ciągłości państwa w stosunkach międzynarodowych, choć różniący się orientacją partyjną, doświadczeniem i temperamentem, trzymali się wyznaczonego kursu. W burzliwym okresie ścierania się różnych racji i interesów w Europie, rosnących zagrożeń w świecie, szefowie polskiej dyplomacji wykazali w równym stopniu kunszt koncyliacyjny, co i determinację w dążeniu do celu; cieszyli się autorytetem, przysparzając jednocześnie Polsce uznania i szacunku.

Niemcy zajmują w polityce zagranicznej Polski szczególne, z uwagi na historię i położenie, miejsce. Toteż wyznaczenie priorytetów, których respektowanie miało dawać gwarancję dobrego sąsiedztwa polsko–niemieckiego i jednocześnie bezpieczeństwa europejskiego, stało się u progu niepodległej Polski bezwzględnym wymogiem. Pierwsze władze RP podjęły się trudu uczynienia z tego, co w dotychczasowych warunkach było przyczyną konfliktów, podstawy wspólnego działania dla przyszłości. Ich ambicją było przezwyciężenie myślenia w kategoriach fatalizmu geopolitycznego. Kierowały się zamiarem, by położenie geostrategiczne uczynić źródłem siły i korzyści.

Unikatowość historycznego zwrotu w stosunkach polsko–niemieckich polegała na jednoczesności przeobrażeń w sferze instytucjonalno- politycznej (traktaty o potwierdzeniu istniejącej granicy z 14 listopada 1990 roku i o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z 17 czerwca 1991 roku), zainicjowaniu dialogu społecznego oraz szeroko pojętej aktywności edukacyjnej na rzecz przełamania nieufności i uprzedzeń. Przyczyny przełomu w stosunkach polsko–niemieckich miały w dużej mierze charakter moralny. U progu lat 90. polskie środowiska opiniotwórcze nawiązały do treści Orędzia pojednania, zakładając, że kto inicjuje dialog, musi być silniejszy duchowo. Europeizacja stosunków z Niemcami i pojednanie z zachodnim sąsiadem miały stanowić ważny fundament dla budowania nowych relacji. Przyjęto, iż dramatyczna przeszłość nie powinna być przeszkodą, lecz motywacją do kształtowania polsko-niemieckiej wspólnoty interesów w Europie.

Zauważalne pogorszenie klimatu politycznego we wzajemnych stosunkach nastąpiło na przełomie stuleci. Zarówno obiektywne, jak i subiektywne uwarunkowania prowadziły do stopniowej destrukcji z trudem zbudowanych ram dialogu. Twarde warunki w trakcie negocjacji o członkostwo Polski w Unii Europejskiej, kontrowersje wokół strategii zwalczania terroryzmu i wojny w Iraku, stanowiska wobec polityki administracji George’a W. Busha, wreszcie cała paleta historycznych problemów wywołanych dyskusją wokół idei Centrum przeciw Wypędzeniom oraz żądań Powiernictwa Pruskiego to główne czynniki, które wpłynęły na oddalenie się i usztywnienie zachowań głównych aktorów politycznych Polski i Niemiec. Podważone zostało wzajemne zaufanie, zabrakło niezbędnej wiedzy o partnerze, woli wsłuchania się w rację drugiej strony oraz wrażliwości na odmienność partnera w dialogu.