Nad Niewiażą

Ty byłaś mój początek i znów jestem z Tobą, tutaj gdzie
nauczyłem się czterech stron świata (…).
Wybiegłem o letnim świcie między głosy ptaków i wróciłem,
a między chwilą a chwilą napisałem dzieło (…).
Oby moje dzieło przyniosło ludziom pożytek i więcej ważyło niż moje zło.
Ty jedna, mądra i sprawiedliwa, umiałabyś mnie uspokoić,
tłumacząc, że zrobiłem tyle, ile mogłem.
Że zamyka się furtka Czarnego Ogrodu, pokój, pokój,
co skończone, to skończone.
(Czesław Miłosz, W Szetejniach)

Jedyne takie miejsce w kosmosie. Tunezja? Majorka? Kreta?… Kraina na granicy mgły i światła. Kraina dzikich lasów, jezior i ciemnej rzeki. Królestwo soczystej zieleni. Królestwo bocianów, bekasów i żab. Kraj baśni, strachów i diabłów. Świat zaklęty w ciszę, która rozbrzmiewa koncertem kosmicznej orkiestry przyrody. Kraina błogosławionej samotności. Zapomniana mekka pierwszych poetyckich zdumień.

Może właśnie tutaj pierwszej wiosny przed wiekami Słońce spotkało Księżyc, i pojęło go za męża? Bo – jak głoszą litewskie podania z czasów pogańskich – Słońce ma twarz kobiety, matki świata. „Jej czas nie jest naszym czasem, z jej spraw znamy tylko to, co przeniknąć zdoła umysł poddany trwogom własnej samotności”. Sam Księżyc ma tu smutną twarz. Nieszczęśliwie zakochanego w Jutrzence, córce Słońca, bóg piorunów, Perkunas, przeciął mieczem na dwie części.

Wschodni brzeg Niewiaży (Nevežis), jednego z dopływów Niemna. Szetejnie (Šeteniai) – wioska w powiecie kiejdańskim na Litwie, gdzie w 1911 roku rozpoczęła się przygoda Czesława Miłosza z życiem. Będąc na Litwie, nie sposób ominąć tej ukrytej w lasach wioski, której piękno zastygło niczym owad w bursztynie, klejnocie kraju.

Tak mocno uwyraźnia się tu myśl o przemijaniu i śmierci człowieka i o niezniszczalnej odporności przyrody na historyczne i społeczne zmiany oraz zwyczajny upływ czasu. Mimo to właśnie tutaj – śmiem twierdzić, bardziej niż wszędzie, gdzie pozostał ślad po Poecie, bardziej nawet niż na krakowskiej Skałce – kołacze się w sercu przejrzysta w swej pewności myśl o jego obecności.

***

Opiekę nad przebudowanym ze starej stodoły Centrum Konferencyjnym Czesława Miłosza powierzono Uniwersytetowi Witolda Wielkiego w Kownie, który jest też jego głównym sponsorem. Zaszczyt ten przypadł właśnie tej uczelni na Litwie, gdyż przyjaciel Poety z Uniwersytetu Kalifornijskiego, profesor Algirdas Avižienis, pracując jako rektor uniwersytetu w Kownie, rozpoczął starania o rewindykację dla Czesława Miłosza dworu szetejńskiego, który w epoce komunizmu stanowił jeden z budynków tutejszego kołchozu. Akt własności zniszczonych pozostałości wręczono Miłoszowi w 1997 roku. W tym samym roku Poeta przekazał Szetejnie w darze Fundacji Miejsc Rodzinnych Czesława Miłosza, która zajęła się odbudową tego miejsca.

Naszym przewodnikiem jest Rūstis Kamuntavicius, młody Litwin świetnie władający polszczyzną, wykładowca kowieńskiego uniwersytetu, jeden z pierwszych szefów fundacji. To właśnie z nim umawiamy się na dworcu w Kownie. Skąd zna tak dobrze język polski? „Uczyłem się w liceum razem z kolegami. Po prostu rozmawialiśmy ze sobą, czytaliśmy polskie książki. To był kiedyś język elit intelektualnych Litwy”. Rūstis zabiera nas na uczelnię, gdzie – dzięki sprawnej administracji – załatwiamy wszystkie formalności związane z noclegiem.

Rūstis wyjaśnia później, że musiał kontaktować się z samym rektorem w sprawie pozwolenia na nasz nocleg. Z uśmiechem mówi: „Gdybyście byli tylko turystami, nie zawracałbym sobie głowy”. Wspomina spotkanie z Miłoszem w Krakowie: „Marzeniem Miłosza było, aby do Szetejń przyjeżdżali intelektualiści i młodzi ludzie, którzy tu odnajdą klimat do pisania i refleksji nad najważniejszymi problemami naszej epoki.