Problem granic wolności

Czy działania wolitywne również potrzebują zabezpieczeń i jakich? Pytanie o tyle zasadne, że z perspektywy modnych dziś tendencji wychowawczych czy obyczajowych, lansowanych również w mediach, można odnieść wrażenie, jakby wolność była wyłączona spod tej ogólnej prawidłowości. A postulowanie ograniczeń traktuje się nieomal jak zamach na jej istotę.

Tego typu postawy ujawniają absolutyzację wolności. Konkretnym jej wyrazem jest liberalizm, zwłaszcza w sferze obyczajowej. Zadziwia przewrażliwienie wobec zachowań seksualnych. Dla wielu pełna swoboda seksualna staje się synonimem wolności w ogóle. Czy rzeczywiście są podstawy do takiego traktowania wolności? Aby ten problem rozstrzygnąć trzeba nieco wnikliwiej przyjrzeć się naturze wolności.

Wolność na miarę człowieka

Dostępne każdemu doświadczenie ukazuje wielką siłę sprawczą wolności. Właściwie lepiej powiedzieć – by nie sugerować, jakoby wolność była jakoś zewnętrzna w stosunku do całości bytu ludzkiego – wielką siłę sprawczą wolnych działań człowieka. Z podziwem patrzymy na tych, którzy mimo przeszkód, ryzykując zdrowie, a nawet życie, skutecznie osiągają zamierzony cel. Determinacja w działaniu budzi szacunek, gdy wynosi człowieka na piedestał.

Napawa lękiem, gdy niszczy. Siła woli czasami zaskakuje nas samych, a pojawiające się nierzadko stwierdzenie „nigdy nie spodziewałem się, że stać mnie na taką odwagę” – jest tego najlepszym dowodem. Nie do końca potrafimy zrozumieć jej źródło, stąd też w tym kontekście pojawia się kategoria tajemnicy.

Na marginesie warto zauważyć, że wspomniana kategoria stosowana ogólnie do człowieka („człowiek tajemnica”) odnosi się przede wszystkim do sfery wolitywnej, a konkretnie do mocy autoderminacji. Rzeczywiście nie jesteśmy w stanie pojąć, skąd ostatecznie bierze się ta zaskakująca moc. „Skąd w takim słabym człowieku tyle siły” – pytał jeden z dziennikarzy po spotkaniu z Matką Teresą z Kalkuty.

Zaskakująca, nieobliczalna i tajemnicza zarazem siła woli jest faktem. Czy jednak usprawiedliwia to absolutyzację wolności? Czy tego faktu nie można inaczej wytłumaczyć? Wg Sartre’a, któremu słusznie przypisujemy najbardziej wszechstronną i konsekwentną zarazem koncepcję absolutyzacji, człowiek jest wolnością^[1].

W związku z tym, każde autentycznie wolne, czyli niezależne od zewnętrznych („nie moich”) uwarunkowań, działanie stanowi wartość samą w sobie. Jako takie, nobilituje człowieka – wolność. W tej perspektywie antropologicznej wolność jest ostatecznym celem i wartością absolutną. Nigdy też nie powinna być traktowana jako środek, czy też – jak kto woli – droga do innych wartości. Jakiekolwiek jej ograniczenie stanowi zamach na godność człowieka^[2].

Z powyższego wynika, że każdy zamysł, każdy pomysł na siebie, inaczej, każdy pożądany „obraz siebie” można skutecznie osiągnąć nie osłabiając przy tym, tym bardziej, nie niszcząc, wolności. Jednym słowem, wolność nie traci swego istnienia poprzez jakiekolwiek wolne działania; wolności nie można zniszczyć – i w tym sensie jest ona absolutna (od absolutu, który nie może nie istnieć).
 

^[1] Zwięzłą, ale głęboko uzasadnioną prezentację poglądów Sartre’a dotyczących omawianej kwestii znajdujemy w pracy ks. Kowalczyka. Zob. S. Kowalczyk, Filozofia wolności, Lublin 1999, s. 201-207. Oceniając koncepcję Sartre’a stwierdza: „Jest to maksymalistyczne rozumienie wolności indywidualnej, chociaż włączone w dialektykę bytu ludzkiego” (tamże, s. 204).
^[2] Warto podkreślić, że przyjmowana przez Sartre’a koncepcja wolności posiada swoje metafizyczne uzasadnienie osadzone w rozróżnieniu dwóch typów bytu: bytu w sobie i bytu dla siebie. Zob. tamże, s. 201. To wskazuje na pewną ogólną prawidłowość, a mianowicie rozumienie człowieka i właściwej mu wolności zależy ostatecznie od koncepcji bytu.