Zawsze wierna czy mierna? Plusy i minusy polskiej wiary

Godny podkreślenia jest też fakt, że żywa pozostaje w polskim katolicyzmie tradycja Mszy codziennej, która nawet ostatnio – za sprawą ruchów młodzieżowych i wspólnot odnowy – odżywa, gdyż korzysta z niej regularnie więcej osób. Podobnie rozprzestrzenia się praktyka odmawiania brewiarza (a przynajmniej jego wybranych części) przez ludzi świeckich. Daje to mocne zakorzenienie osobistej modlitwy w modlitwie Kościoła. Cieszyć się mogą Polacy także z dużej liczby duchownych, a dzięki temu – dostępności sakramentów.

Niebagatelne znaczenie w tej dziedzinie ma (również często podkreślana) wysoka „popularność” sakramentu pojednania w Polsce. Kolejki do spowiedzi to dziś specyficznie polski fenomen. Niezależnie od wielu słabości związanych z praktyką tego sakramentu, zjawisko to oznacza, że świadomość osobistej grzeszności jest wśród Polaków wyraźnie obecna – co jest istotne, bo bez uznania własnego grzechu trudno o świadome przyjęcie Dobrej Nowiny o odkupieniu… Coraz łatwiej można obecnie znaleźć duszpasterzy gotowych do pogłębionej spowiedzi czy kierownictwa duchowego.

Na silny wciąż ludowy charakter polskiej wiary wskazywali różni uczestnicy ankiety. Piotr Wojciechowski pisał: „zasób wiary ludowej ciągle jeszcze jest wielki, fundament mocny – a składa się nań nie tylko to, co w ludziach (sumienia, wiedza, pamięć, nawyki, obyczaje, postawy egzystencjalne), ale także materialna otoczka: od palmy za obrazem i modlitewnika po babce, od kantyczki i różańca w szufladzie – po kapliczki, cmentarze, kościoły, gmachy klasztorów i katedry”.

Również Józef Majewski uznał ludowy charakter wiary „zwykłych” wiernych za „bardzo mocną, jeśli nie za najmocniejszą, stronę polskiej wiary, nawet jeśli czasem miałaby się ona ocierać o zabobon, magiczność”. Majewski rozumie ludowość jako realizm wiary, tj. „doświadczalne”, niejako „cielesne” czy „zmysłowe” przeżywanie wiary. Jak podkreśla, w tym nurcie intelektualna płytkość wiary często równoważona jest autentycznym doświadczaniem tego, co transcendentne i święte. W polskich realiach przejawia się to choćby poprzez masową wiarę w obecność Maryi w świętych obrazach, „wiarę” w figury świętych, nabożeństwo do Miłosierdzia Bożego, pielgrzymki do miejsc świętych, święte źródełka, silne przeżywanie więzi ze zmarłymi, „wiarę” w relikwie, poczucie grzeszności, swoisty kult papieża. W ludowości mieści się także – jakże ewangeliczne – zrozumienie i wyrozumiałość dla ludzkich słabości i grzeszności, może szczególnie w odniesieniu do księży.

Wskazywano też na nowoczesne wersje pobożności ludowej. Wedle niektórych w takich kategoriach można np. interpretować spotkania nad Lednicą. Tego typu wydarzenia religijne (a przykłady można by mnożyć) dowodzą, że w Polsce istnieje potencjał ludzkiej gotowości do pozytywnej odpowiedzi na zaproszenie do zbiorowego przeżywania wiary.

Inaczej określił to Jerzy Sosnowski, który wśród mocnych stron polskiej wiary na pierwszym miejscu wskazywał „silne osadzenie katolicyzmu w rodzimej odmianie kultury masowej (nie ludowej: z tą właściwie dziś się już nie spotykamy), co w pewnej mierze uodparnia go na działanie toksyn materializmu praktycznego kultury masowej w jej odmianie globalnej”. Ten sam autor podkreślał także powszechną znajomość różańca, będącego specyficznie chrześcijańską modlitwą kontemplacyjną, oraz „urodę wielu specyficznie polskich pieśni i nabożeństw (pieśni wielkopostne, kolędy; nabożeństwa gorzkich żalów i drogi krzyżowej)”. W podobnym duchu o. Michał Paluch wymieniał coraz silniejszy akcent kładziony w polskiej pobożności na miłosierdzie (św. Faustyna i Łagiewniki).