Troska o kulturę narodową

Wańkowicz pisał: „To manierowanie się «oddolnej» kultury polskiej w spaczonej, wytęchłej i zdefigurowanej przez wieki spekulacji nieróbstwa i przywileju kultury poszlacheckiej powoduje bardzo głębokie, wprost tragiczne rysy w cechach naszej pracy, naszego rządzenia i naszego myślenia.

Patrzący powierzchownie na nasz układ socjalny mógłby mi zarzucić, że przecie w całej przedwojennej Polsce ze 400 000 urzędników administracji cywilnej i samorządowej było 78% synów chłopów, a tylko w administracji centralnej, na jakieś 2, 3 tys. urzędników było chyba 50% tzw. szlachty. Ale przecie to nie o szlachtę chodzi, tylko o kulturę szlachecką, która miała jeszcze bardziej rozkładający wpływ na masy chłopskie, [...] niż na szlachtę właściwą, która [...] ograniczała się do ziemiaństwa i nie miała istotniejszego znaczenia. Wyrastał z tego nieznośny styl życia, to, co bym nazwał «kundlizmem». Ten kundlizm stworzył zawiść człowieka do człowieka, brak szacunku pracy, fumy, i ten kundlizm stworzył zły styl myślenia i zły styl pracy. Teraz biurokratyzm wchłonął w siebie wszystkie miazmaty tego stylu”^[1]. Były to refleksje łączące ogólną kulturę narodu z przymiotami ludzi, którzy ten naród tworzą. Pobudzały do myślenia i stawiały trudne pytania na temat stanu polskiej kultury.

Pojęcie kultury narodowej

Kultura narodowa jest jednym z aspektów kultury, ściśle związanym z narodową formacją społeczną jednostek, które ją budują. Znawcy problematyki wymieniają szereg jej elementów, jak: język, tradycję, literaturę, obyczaje, stroje, obrzędy, duchowość, religijność, dzieje^[2]. Można więc przyjąć następującą jej definicję: „Kultura narodowa stanowi szeroki i złożony układ (syndrom) sposobów działania, norm, wartości i symboli, wierzeń, wiedzy i dzieł symbolicznych, który jest przez jakąś zbiorowość społeczną uważany za jej własny, jej w szczególności przysługujący, wyrosły z jej tradycji i historycznych doświadczeń oraz obowiązujący w jej obrębie”^[3].

Bardziej poetyckie określenia kultury narodu wskazują na nią jako jego duszę. T. Miciński, poeta i dramaturg okresu Młodej Polski, wołał: „Ojczyzna w was jest! Ile podniesiecie ją w sercu waszem, tyle przysporzycie jej praw i jej granic!”^[4]. Podkreślał tym samym wewnętrzną, ukrytą naturę istoty polskości i związanej z nią kultury. Kultura narodowa jest czynnikiem „indywidualizacji zbiorowości”, czyli gwarantuje tożsamość kulturową określonej grupie narodowej, która wypracowywała ową „autonomię ducha” przez całe swe dzieje. Wytworzyła w ten sposób specyficzny rodzaj obecności społecznej, współżycia, mentalności, zachowań i idei^[5].

Jedność kultury narodowej pojawia się, zgodnie z określeniem B. Malinowskiego, już na poziomie „plemienia – narodu” (ang. tribe – nation). Jej podstawą jest „zasada narodowa” (ang. nationhood), którą określa się jako jedność kultury będącej sposobem życia narodu, z jego ideałami, tradycjami i językiem. Jedność kulturowa, która tworzy ową „narodowość”, sięga bardzo głęboko, ogarniając całą sferę codziennych kontaktów „w życiu rodzinnym, w przyjaźni, w stosunkach towarzyskich, sposobach spędzania wolnego czasu, w instytucjach i szkołach. Obejmuje ona także narodowe pojęcia wolności, sprawiedliwości, sprawności, honoru i wartości. Podnarody (sub-nations) z ich regionalnymi kulturami są w pewnym sensie kolebką zasady narodowej (nationhood). Twórcza strona zasady narodowej (nationhood) zawiera się w aktywności narodu jako warsztatu kultury i postępu”^[6]. Spoiwem kultury, poza instrumentalnie wykorzystywanym językiem, jest rozbudowana obrzędowość, w formie wystawnych uroczystości publicznych, zarówno religijnych, jak i niereligijnych. Wraz z nią równolegle rozwija się sztuka, zachowując pewien stopień autonomii w stosunku do obrzędów, lecz tworząc z nimi syntezę wyrazu danego narodu^[7].

Istotnym dla tworzenia kultury narodowej narzędziem jest język. W historii kultury polskiej odegrał on również ważną rolę. Jak stwierdzono: „Od końca XV w. język polski wkracza gwałtownie a zwycięsko w życie kulturalne, uczynienie własnego narodowego języka narzędziem kultury staje się powszechnym żądaniem. Grzegorz Orszak, wydając (w 1556 r.) Postyllę po polsku, wydaje ją «tym, którzy naród a język polski miłują, a w nim się kochają. M. Rej napisze w dedykacji swego Zwierzyńca, że «każdy naród język swój i sprawy swe zdobić się stara jako najlepiej może». W połowie XVI w. około 1/4 ludności męskiej w państwie umie czytać i pisać – procent to najwyższy aż gdzieś po końcowe dekady wieku XIX. Około roku 1580 jest w Polsce 17 drukarń”^[8].

Podstawową wartością kultury narodowej był honor, który miał jednocześnie wymiar osobisty, jak i narodowy. Naród to swoisty związek ludzi honoru, który obowiązuje niepisany, lecz powszechnie znany w narodzie kodeks. Początkowo odnosił się do szlachty, miał pochodzenie rycerskie i wiązał się z zachowaniem na polu bitwy. Hrabia Roland, główny bohater średniowiecznej Pieśni o Rolandzie mówił w czasie straceńczej, ale honorowo prowadzonej walki z Saracenami: „Nie daj Bóg ani aniołowie jego, aby z mojej przyczyny Francja miała stracić imię!”^[9]. Ale już w starożytnej Grecji honor stawał się wyższy nad życie i był silniejszy od bogów. Zaś honor szlachecki nakazywał strzec ojczyzny, jej siły i dobrego imienia, stając się przez to ważnym współtwórcą i stróżem kultury narodowej.

Trwanie w kulturze danego narodu, przestrzeganie jej reguł i współuczestniczenie w dziejowym jej ubogacaniu kształtuje u jednostek specyficzny styl myślenia, poczucia piękna, dobra. W ten sposób kultura narodowa tworzy „jaźń narodową”, czyli podobne dla przedstawicieli danego narodu przymioty duchowe określające postrzeganie siebie i świata^[10].