Milczenie elit

– Jak Pani Profesor ocenia podnoszony przez autorów „Listu” brak pozytywnej aktywności elit, a  zwłaszcza środowisk akademickich w życiu kraju?

– Cóż, to godne ubolewania, że nasze środowiska naukowe (nie tylko zresztą one) od pewnego czasu nie biorą udziału w publicznej debacie na temat wprowadzanych w Polsce rozwiązań gospodarczych i socjalnych. Środowiska naukowe integrują się dziś głównie wokół własnych interesów, a nie wokół tak ważnych spraw publicznych, jak dylematy rozwojowe. Bardzo brakuje dyskusji specjalistów o możliwych sposobach wyjścia z problemów strukturalnych polskiej gospodarki. A przecież nawet w czasach komunizmu środowiska naukowe – Towarzystwa Naukowe, socjologiczne, ekonomiczne, prawnicze – często pisały rozmaite listy otwarte, sporządzały raporty, które krążyły w obiegu nieformalnym (np. raport sporządzony przez środowisko „Doświadczenie i Przyszłość”). Po prostu ludzie poczuwali się do obywatelskiej aktywności, a dziś mamy tylko bierność, żadnej inicjatywy, żadnego pozytywnego działania… Jedyną aktywnością, do jakiej środowiska naukowe są zdolne się zmobilizować, to obrona własna, jak np. kilka lat temu przed lustracją… Środowiska intelektualne popierają PO mimo wielu złych zapisów w ustawie o PAN, o stopniach naukowych oraz w ustawie o szkolnictwie wyższym, mimo dalszych cięć na badania naukowe i rozwój. Zapomina się, że hasło „1% PKB na kulturę” było hasłem kampanii wyborczej Jarosława Kaczyńskiego. Nawet przypominanie tego nie jest mile widziane.

– „Prawdziwa elita protestowałaby na taki styl publicznej debaty”, czytamy w „Liście”. Nie ma w Polsce prawdziwych, przyzwoitych elit, czy może są tylko „niewidoczne”?

– Ci, którzy ośmielają się protestować, są rzeczywiście znacznie mniej widoczni, a  przez dominującą i dobrze przez media nagłośnioną większość poddani ostrej krytyce, polegającej głównie na wyśmianiu, przyklejeniu etykietki np. oszołoma lub fundamentalisty… Uważam, że zbyt długo już trwa ta sytuacja wyniszczająca wszystkich, wprowadzająca całe środowisko naukowe w taki spolaryzowany i powierzchowny dyskurs, w ciągłe przerzucanie się emocjami. Stare strachy i nowe mity – antysemityzm, tradycjonalizm, klerykalizm, teokracja, fundamentalizm – nie wiadomo dlaczego ciągle są podsycane, co u wszystkich wywołuje poczucie zagrożenia. Stąd może te dziwne zachowania i wypowiedzi tych, którzy powinni być wzorcem przyzwoitości intelektualnej. Coraz trudniej więc mówić o misyjnym zaangażowaniu środowisk akademickich.

– Jak powinno się dziś rozumieć misję uczonego?

– Tak jak zawsze. Przypomnę tu ideę „Wszechnicy Solidarności”, gdzie chodziło o to, żeby się dzielić wiedzą z jak największymi grupami ludzi, a jednocześnie nie obniżać standardu pracy naukowej, czego miernikiem są dziś publikacje zagraniczne. Ja w miarę możliwości staram się łączyć te dwie powinności naukowca, właśnie w poczuciu społecznej misji.

– Autorzy „Listu” zwracają uwagę na głęboki kryzys tak rozumianej misji uniwersytetu.

– Tak, w pełni zgadzam się z tą tezą „Listu”. Warto także zastanowić się nad przyczynami tego zjawiska. Moim zdaniem, obecny kryzys środowiska uniwersyteckiego bierze się stąd, że – szczególnie w naukach humanistycznych – doszło do negatywnej selekcji, która dokonuje się od co najmniej 1968 r., kiedy to wprowadzono na wyższe uczelnie tzw. marcowych docentów, którzy dziś są profesorami, a którzy dobrali sobie odpowiednią kadrę. Później następowały kolejne czystki w czasach Gierka, potem w stanie wojennym… Głęboko zdegenerowana jest dziś zwłaszcza polska humanistyka. A do tego trzeba dodać jeszcze tragiczną sytuację całej polskiej nauki, pauperyzację naukowców, która powoduje, że najlepsi rezygnują z  zaszczytnego kiedyś uprawiania nauki i idą tam, gdzie mają większe wyzwania intelektualne. Z pauperyzacją przyszła komercjalizacja, a  z nią obniżenie poziomu, apatia…

– Stąd ta zbiorowa niezdolność środowiska do realizacji wyższych celów?

– Raczej niechęć. Obserwujemy takie wygodne dołączanie się środowisk akademickich do obozu władzy, która nie stawia dziś wyższych wymagań. Daje tu o sobie znać wspomniana, trwająca przez dziesięciolecia i pokolenia selekcja negatywna, której głównym efektem jest właśnie bierność i koniunkturalizm. Do tego dochodzi jeszcze wiążące się z niedofinansowaniem nauki poczucie materialnego zagrożenia, niepewność jutra i frustracja. Szkoda tylko, że ta frustracja nie jest adresowana do konkretnych autorów złych rozwiązań w sferze nauki. Jakoś nie słyszy się protestów środowiska, że właśnie wprowadza się kolejną możliwość łatwiejszego dostępu do stopnia doktora habilitowanego, że nie zwiększa się finansowania nauki, lecz wprowadza administracyjny, zależny od państwa przydział pieniędzy, co wymusza potulny stosunek do władzy. Do tego trzeba jeszcze dodać znaczny spadek kompetencji naukowych, ponieważ nowe wyzwania coraz częściej przerastają możliwości poszczególnych środowisk naukowych. Może stąd to wyłączenie się z obywatelskiego zaangażowania.

– „List w obronie prawdy” ostrzega wręcz przed nihilizmem, ku któremu prowadzą społeczeństwo dzisiejsze elity. Czy to nie przesada?

– Nie, uważam jedynie, że tylko używanie słowa „elity” jest tu przesadą. Te niby-elity, o których tyle mówimy, podważają i negują wszystko, czego same się boją. Tym sposobem rzeczywiście, korzystając ze swej pozycji, pokazują drogę donikąd. Tak, zgadzam się z autorami „Listu”, że niby-elity torują drogę do społecznego nihilizmu, także dlatego, że wyśmiewają się z prostych ludzi starających się zachować szacunek dla wartości.

„List w obronie prawdy” pracowników naukowych Uniwersytetu Warszawskiego został opublikowany w „Niedzieli” nr 8, z datą 20 lutego 2011 r., pod pierwotnym tytułem „Misja uniwersytetu – aspekt dzisiejszy”.