Kościół otwarty po 65 latach

W rozmowie Co dalej z dziedzictwem ruchu „Znak”?, która odbyła się w 1998 roku, Jarosław Gowin, podsumowując osiągnięcia lat dziewięćdziesiątych, powiedział, że: „zasadniczym pozytywem lat dziewięćdziesiątych jest to, że wszystkie środowiska składające się na dawny ruch „Znak” -jakkolwiek znikome, jakkolwiek nieliczne, jakkolwiek poróżnione – zachowują duży potencjał opiniotwórczy, i to zarówno wewnątrz Kościoła, jak i poza nim. Dlatego ciągle mamy szansę na wypracowanie odpowiadającej naszym ideałom kultury i zbudowanie pomostu pomiędzy kulturą nowoczesną a Kościołem” („Więź” grudzień 1998, s. 55). Naprawdę? Dziś w Polsce jest wiele osób, które podejmują takie wysiłki, jednak jak dotąd nie udało się ani „Znakowi”, ani nikomu innemu zbudować środowiska – przyjaznej przestrzeni – w której ci wszyscy ludzie mogliby współ-myśleć o kształcie nowych reform w Polsce i Kościele.               

*

Pytania o Kościół otwarty stały się ostatnio niezwykle żywe także w związku z publikacją książki Romana Graczyka Cena przetrwania? SB wobec Tygodnika Powszechnego. Nie chciałabym rekonstruować przebiegu całej dyskusji o tej książce, zależy mi natomiast na wydobyciu jednego z jej wątków, który pokazuje, że publikacja ta stała się także argumentem dla przeciwników idei Kościoła otwartego. „Zdarzało mi się czytać – pisze Tomasz Terlikowski na stronie »Frondy« – dzieła wydawane przez »Więź« czy »Znak« i uważane za fundament »katolicyzmu otwartego«. Tam zaś zupełnie wprost napisane jest to, co rzekomo wyciąga Graczyk z kwitów SB. Weźmy takiego Mouniera. On wcale nie udawał, on rzeczywiście wierzył w to, że komuniści i katolicy powinni ze sobą współpracować. A polscy katolicy otwarci szczerze wierzyli w jego opowieści i włączali się w ich propagowanie w Polsce”.

Trudno byłoby w tym miejscu przedstawić wyczerpującą analizę wpływu Mouniera czy innych intelektualistów francuskich na środowisko „Znaku”, dlatego odkładam na inną okazję polemikę z fałszywymi tezami Terlikowskiego. Pomija on na przykład fakt, że Mounier był inspiracją dla środowiska Znaku przede wszystkim ze względu na swój personalizm. Nie rozumie chyba także różnic pomiędzy komunistami francuskimi a polskimi. Nota bene sam Mounier, zwłaszcza po wizycie w Polsce w 1946 roku, bronił ideowej linii „Esprit” - pisma, którego był twórcą - przed zarzutem, iż próbuje połączyć komunizm z katolicyzmem.           

Mounier nie był zresztą jedynym intelektualistą, który dał podwaliny pod światopoglądową orientację Znaku. Przez wiele lat przekłady ważnych dzieł klasyków odnowy soborowej i filozoficznych gigantów XX wieku, drukowane w miesięczniku „Znak” i wydawane przez wydawnictwo, stanowiły jedyną pożywkę intelektualną dla katolików spragnionych głębszej refleksji nad współczesnym światem i wiarą. To właśnie dzięki „Znakowi” polski czytelnik mógł się zapoznać z tekstami nauczyciela Mouniera, Henri’ego Bergsona oraz Jacquesa Maritaina, Jeana Daniélou, Nikołaja Bierdiajewa, Gabriela Marcela, Emmanuela Lévinasa, Martina Heideggera, Martina Bubera, Franza Rosenzweiga czy Jean-Luca Mariona – by wymienić tylko bardziej znanych. To właśnie w dialogu z tymi myślicielami kształtowały się zręby filozoficznych i teologicznych koncepcji Józefa Tischnera, Karola Tarnowskiego czy chociażby ojca Jana Andrzeja Kłoczowskiego, którzy w znacznym stopniu ukształtowali intelektualnie średnie i najmłodsze pokolenie środowiska Znaku.

Utyskujemy dziś na poziom intelektualny księży i biskupów, na to, że przeciętny katolik zadowala się wiedzą wyniesioną z lekcji religii i niedzielnych kazań, na niski poziom uczelni katolickich, a jednocześnie narzekamy na zamknięcie polskiego Kościoła. Są to bowiem naczynia połączone. Otwartość musi mieć oparcie w wiedzy, być zaprawiona w dysputach. „Bez refleksji – jak powiedział w rozmowie dla »Gazety Wyborczej« Krzysztof Michalski – życie religijne jest niemożliwe; dusi się bałwochwalstwem, narodowymi przesądami (gdy »naród« rozumiany jest jako dom bez okien), dusi się niewiedzą”. (Polski Kościół ubogi duchem. Z Krzysztofem Michalskim rozmawia Adam Leszczyński, Gazeta Wyborcza nr 208, wydanie z dnia 06/09/2010, Opinie, str. 24).

Tymczasem nasz katolicyzm ma słabe zakorzenienie w doświadczeniach intelektualnych. I nie chodzi tu tylko o to, że polscy katolicy, choć kochają papieża Jana Pawła II, nie czytają jego dzieł. Oni nie czytają także Pisma Świętego, encyklik, dzieł teologów, ojców Kościoła, a nawet klasyki literatury duchowościowej. Wielu Polaków buduje swoją tożsamość katolicką jako część tożsamości narodowej, stąd model Polaka katolika jest wciąż silny. Taki stan rzeczy wzmacnia przekonanie, tak często przywoływane w debacie o książce Romana Graczyka, o podziale polskiego Kościoła na Kościół ludowy, źródło tożsamości katolickiej i narodowej, i Kościół intelektualistów, odnoszący się do prostych ludzi z wyższością.

*

Zgadzam się z Tomaszem Terlikowskim co do jednego, jako ludzie wolni możemy fatalnie zbłądzić, dokonać złych wyborów, dojść do skandalicznie nieortodoksyjnych wniosków. Z drugiej jednak strony, jedynie jako ludzie wolni możemy się stać dojrzali i prawdziwie przyjąć Boga. Jestem przekonana, że Kościół albo będzie otwarty, albo nie będzie go wcale. I nie chodzi tu o to, by – jak pisze w innym miejscu Tomasz Terlikowski – „Kościół zmienił się w organizację liberalno-demokratyczną”, choć uważam, że przestrzeń liberalno-demokratyczna najpełniej służy rozwojowi człowieka. Moim doświadczeniem od zawsze był Kościół otwarty, którego ikonami były takie osoby jak Jerzy Turowicz, Hanna Malewska czy ksiądz Józef Tischner. Nie wyobrażam sobie, by katolicyzm mógł być zamknięty, ponieważ Kościół z istoty nie jest zamknięty.

Obecność ludzi o odmiennych poglądach zmusza nas do myślenia i szukania takich argumentów, które pozwolą w skuteczny sposób przekonać innych do naszych racji. Najpierw jednak musimy sami przemyśleć, dlaczego chrześcijaństwo miałoby dziś być atrakcyjną propozycją intelektualną i światopoglądową dla innych ludzi? Otwartość Kościoła oznacza bowiem nie tylko otwartość „na zewnątrz”, a więc na świat, lecz przede wszystkim „do wewnątrz”, a więc na różnice obecne w samym Kościele. W relacji z drugim człowiekiem zawsze można się starać odnaleźć to, co łączy. W polskim Kościele nie ma, niestety, takiej płaszczyzny, która umożliwiałaby poważną rozmowę wolną od wzajemnych uprzedzeń i oskarżeń. Na tym polega słabość naszych debat. „Nie ma takiego człowieka, który posadziłby przy jednym stole ludzi o różnych poglądach, by ci rzetelnie rozmawiali ze sobą przez półtorej godziny” - powiedział w czasie dyskusji pt. „Koniec Kościoła otwartego” zorganizowanej ostatnio przez miesięcznik „Znak” ojciec Tomasz Dostatni.

Nie potrafimy rozmawiać z tymi, który mają inne poglądy. W tym widzę największe niebezpieczeństwo. Nasze światy: świat katolików otwartych i zamkniętych, katolików dialogu i oblężonej twierdzy, katolików „kochających Papieża” i tych, którzy po nim „nie płakali”, wreszcie świat katolików i niekatolików rozchodzą się. Dawniej środowisko Kościoła otwartego potrafiło podejmować dialog z – jednej strony – lewicą laicką, a z drugiej strony z hierarchą kościelną nastawioną konserwatywnie. Dziś również na tym polu drogi intelektualistów katolickich i laickich się rozeszły. Jeżeli chcemy nauczyć się być razem pomimo różnic, musimy najpierw nauczyć się akceptować różnice poglądów w rodzinie, Kościele, najbliższej wspólnocie. Musimy przestać się bać, że ktoś odmiennie myślący zniszczy naszą tożsamość. Musimy porzucić przekonanie, że jedynie ludzie bez zasad zmieniają poglądy. To właśnie dobre zrozumienie zasad, podstaw naszej wiary, umożliwia nam na prawdziwą otwartość. Ale czy jesteśmy na to gotowi?

Dominika Kozłowska, redaktor naczelna miesięcznika „Znak”