Droga doskonałości jako podręcznik historii duchowości

Możemy zapytać, w jaki sposób opisuje luteranizm Autorka Drogi. Otóż robi to zbyt powierzchownie, ubogo i bez właściwego uwypuklenia problemów wywołanych przez  Reformację; wydaje się lepiej poinformowana o niektórych wydarzeniach niż o problemach teologicznych poruszanych przez Reformatów. Droga jest cennym świadectwem, ponieważ ukazuje poziom religijnej świadomości chrześcijanina średniej klasy w XVI-wiecznej Hiszpanii, chociaż również prawdą jest, że w konwentach tego rodzaju wiadomości rozchodziły się łatwo ze względu na liczbę członków (około 170 mniszek w klasztorze Wcielenia) i ich rozległe relacje społeczne. Na przykład jest możliwe, że Święta słyszała o ostatnich wydarzeniach we Francji podczas jej pobytu w domu doni Luisy de la Cerda w Toledo w pierwszych miesiącach 1562 r.^[8].

Oto stereotyp luteranów i innych heretyków, tak jak go wyraża Święta, szczególnie w Drodze. Luteranie są często obecni w tym, jak i innych dziełach Świętej, i również ich istnienie stało się „okazją” dającą początek Reformie Karmelu (cfr. Ż 32,6; 9-10). „Rozwój nieszczęsnej sekty”, to znaczy hugonotów francuskich, wpływa na „modalność” Reformy terezjańskiej: wymóg życia w absolutnym ubóstwie. Święta była poinformowana o wydarzeniach religijnych w Europie Środkowej w sposób ogólny i powierzchowny, a jeszcze mniej wiedziała o teologii luteranów. W czasie Jej pobytu w Toledo, na krótko przed fundacją klasztoru św. Józefa w sierpniu 1552 r., miały dotrzeć do Niej wiadomości o zamieszkach wszczętych przez kalwinistów przede wszystkim w rejonie centralno-południowym kraju przeciw Kościołowi Katolickiemu we Francji w następstwie „Edyktu z Saint-Germain” (17 I 1562 r.). Teresa wykonuje rodzaj „prześwietlenia rentgenowskiego” luteranów (DV 1,2;35,3), jedynych heretyków, o których mówi w Drodze (DV 3,1.8; 33,3; 34,11). Nazywa ich „zdrajcami” i „nieszczęśliwą sektą” (DV 1,2); są „płomieniem”, który „trawi świat” (DV 1,5; 3,1), i dlatego jest to „wielkim złem” (DV 3,1). Zwalczają oni Chrystusa (Teresa identyfikuje Chrystusa z Kościołem pielgrzymującym), ponieważ „chcą Go ukrzyżować na nowo” i „szkalują Go na tysiące sposobów” (DV 1,2.5). Niszczą sakramenty, przede wszystkim Najświętszy Sakrament, zabijając kapłanów, burząc kościoły itp. (por. DV 3,8; 33,3; 35,3).  Przez to wszystko „idą na potępienie” (DV 32,6).

Na koniec przedstawiam ciekawostkę, która może pomóc w lepszym zrozumieniu Drogi oraz znaczenia Reformy terezjańskiej w historii Kościoła. Kronikarz „Bosych”, Franciszek od Świętej Marii (Pulgar), ułożył panegiryk na Teresę, wychwalając Ją jako świętą, pisarkę, reformatorkę, mówiąc, że „pociąga za sobą ludzi, książęta ją podziwiają, zakonnice ją kochają, uczeni o Niej mówią kazania, papieże Ją szanują i nikt nie potrafi wyjaśnić, co to za rodzaj wielkości w Teresie, że tak bardzo zadziwia”^[9].

Dla niego jest jasne, że to Opatrzność Boża zainspirowała ją do zreformowania Zakonu Karmelitańskiego w celu powstrzymania herezji Lutra i jego naśladowców. Tę opinię należy interpretować w jej pierwotnym kontekście i dopiero później zaadaptować ją do naszej sytuacji, niemniej jednak potwierdza streszczoną powyżej interpretację, którą czyni św. Teresa. Jeszcze jednym przykładem sposobu wyrażania się przeciwników Reformacji jest proza epoki baroku. Może komuś zrobi przyjemność lektura tego fragmentu:

Teresa ukierunkowała [Reformę] na osiągnięcie skutków powszechnych i uniwersalnych dla Kościoła. [Opatrzność] posłużyła się Nią, by wszcząć wojnę przeciw heretykom, a szczególnie przeciw Lutrowi, który dwa lata po narodzinach Świętej zaczął był rozsiewać swoją truciznę. Wojna, którą Święta mu wytoczyła nie polegała na broni cielesnej, lecz tej duchowej, broni doktryny i przykładu, z grzmotami i strzałami modlitwy myślnej […]. Skutek okazał się taki, że dzisiaj widzimy znaczącą poprawę w Kościele za przykładem tej Świętej i jej konwentów, wielkie nawrócenia wśród heretyków, pogan i każdego rodzaju niewiernych za nauki i czynów synów Teresy przykładem^[10].

Pamiętając fundację klasztoru św. Józefa w Avila, kronikarz dziwi się, że Święta miałaby zdolność zrobić coś, czego niektórzy mężczyźni nie byli w stanie dokonać. „W niej – pisze – im bardziej widać było naturalną słabość swojej płci i ograniczenia wynikające z choroby, tym bardziej odkrywało się wzniosłość jej cnót”; i komentuje rozłożenie materiału w Drodze jako reakcję na luteran:

Następną rzeczą, która bardzo zwiększała Jej cierpienia była świadomość, że wiele dusz luterańskich szło na potępienie. Widziała przecież męki piekielne i poznała również dobra wieczne Bożej Chwały, było więc dla Niej męką niesłychaną widzieć, jak ci nieszczęśnicy zamieniają ślepo tak wielkie dobro ze złem […]. Stąd przychodziły na Nią pewne gwałtowne porywy, by zbawiać dusze i nic Jej nie wydawało się trudne, byle tylko osiągnąć ten dobry skutek. Prześladowania, męczarnie, śmierci byłyby Jej słodkie, byleby tylko była narzędziem do zaradzenia tak wielkiemu złu – codziennie bowiem Luter wysyłał do piekła wiele dusz^[11].