Włącz myślenie

Na pytanie: „Co to jest sumie­nie?", najczęściej słyszy się odpo­wiedź: „głos Boga w duszy". Mnie to niewiele mówi…

I słusznie.

Można je jakoś precyzyjniej opi­sać? Czym tak naprawdę jest su­mienie?

Powiem zgodnie z moim przekonaniem - a dowiedziałem się tego od św. Tomasza z Akwi-nu - że sumienie nie jest żadnym głosem. Jest to sąd rozumu praktycznego odnoszący się do naszego postępowania zarówno wtedy, kiedy podejmujemy jakąś decyzję, kiedy ją realizuje­my w działaniu, jak i wtedy, kiedy oceniamy już dokonany czyn.

Rozum praktyczny, czyli jaki?

Według doktryny św. Tomasza intelekt może być spekulatywny (czyli rozumujący) i prak­tyczny. Spekulatywny dąży do poznania, którego ostatecznym rezultatem jest wiedza, mądrość, rozumienie. Praktyczny natomiast jest częścią władz umysłowych, które kierują twórczością i działaniem. To nie jest ten, który teoretycznie rozważa jakieś problemy filozo­ficzne czy abstrakcyjne, ale ten, który mi jasno wskazuje, co należy czynić. Jak zachować się w kinie pełnym ludzi, gdy wybuchnie pożar?

Czy należy zacząć wrzeszczeć: „Pożar! Po­żar! Uciekajmy!"? W ten sposób spowoduję raczej, że połowa ludzi się spali, bo spaniko­wany tłum zatarasuje wyjście. Rozum prak­tyczny podpowie, że należy działać w sposób bardziej spokojny i opanowany. On pozwala nam zdystansować się od różnych emocji, które się w nas w takiej chwili budzą, na tyle, by umożliwić działanie sprawne, skuteczne i etycznie słuszne.

Sumienie jest więc aktem rozpoznania mo­ralnej wartości czynu dokonywanego w kon­kretnej sytuacji i konkretnych okolicznościach. Każda sytuacja jest inna i w związku z tym wymaga inteligentnej reakcji, która pomogła­by właściwe zadziałać. Sumienie jest aktem mojego własnego, praktycznego myślenia. Nie jest żadnym głosem, który do mnie prze­mawia, a dokładniej mówienie o „głosie Boga" jest pewnym skrótem, czasami mylącym, jeże­li jakieś emocje weźmie się za ten głos.

Stwierdzenie, że sumienia jest sądem rozu­mu, czyli oceną „na chłodno", ma niesłychanie praktyczny wymiar. Wyobraźmy sobie taką sytuację: prowadzę grupę dzieci na wyciecz­ce, jestem za nie odpowiedzialny. Rozpętała się burza i ja, kierując się jakimiś wewnętrz­nymi głosami, w popłochu stawiam te dzieci pod drzewem. Gdybym wtedy „włączył my­ślenie", to rozpędziłbym dzieci po polu, żeby się gdzieś schowały, byle nie pod drzewem. To się tak tylko mądrze nazywa „akt rozumu praktycznego", ale potocznie powiedziałbym, że ocenić coś w sumieniu to znaczy po prostu „włączyć myślenie", żeby moje postępowanie było skuteczne i dobre.

Z rozumem praktycznym już się ro­dzimy, czy nabywamy go w trakcie rozwoju?

Rodzimy się z nim, a potem uczymy się z niego korzystać, tak jak uczymy się języka czy bez­piecznych zachowań. Dziecko musi najpierw dotknąć gorącej blachy, żeby się sparzyć. W ten sposób człowiek się uczy: uczy się myśleć i oceniać.

W nauczaniu Kościoła za moment, w którym budzi się sumienie, uzna­je się ukończenie siedmiu lat...

To jest norma prawna. W prawie cywilnym jest granica osiemnastu lat; można już wtedy gło­sować itd. Wiadomo jednak, że rozwój osobni­czy jest bardzo różny. Znam ludzi, którzy mają 60 lat i nadal nie powinni głosować.

A dlaczego człowiek w ogóle oce­nia swoje postępowanie ze względu na jego wartość etyczną? Nie wy­starczy ocena jego skuteczności, zastosowania? Do czego mu to jest potrzebne?

Pan Bóg, stwarzając nas, dał nam pewien układ orientacyjny w świecie, nie tylko tym fi­zycznym, ale również moralnym. W tym sen­sie sąd sumienia można interpretować jako głos Boży, ale nie chodzi o to, że Pan Bóg stoi obok mnie i szepcze mi przez anioła stróża do ucha, co robić.

Sumienie jest nam potrzebne, żebyśmy w ogóle byli ludźmi. Być człowiekiem oznacza kierować się w życiu nie odruchami, ale świa­domością. W związku z tym każdy nasz czyn jest oceniany, bo może albo pomnożyć dobro, które jest w świecie, albo je umniejszyć.

To znaczy, że Adam w raju też miał sumienie?

Oczywiście. Został stworzony na obraz i podo­bieństwo Boże, czyli został obdarzony zarów­no rozumnością, jak i wolnością.

Po co mu było potrzebne sumie­nie przed grzechem? Nie było jeszcze zła…

Ale był wolny, czego dowodem jest to, że uległ grzechowi. Zależało mu na kobiecie - może­my tu poczynić różne rekonstrukcje pseudopsychologiczne...