Klauzula niezgody

Jak przyznaje Małgorzata Prusak, sama zatrudniona jest w aptece, która nie sprzedaje żadnych tabletek antykoncepcyjnych (poza sytuacjami, w których pacjent poinformuje, że potrzebuje specyfiku w celach leczniczych; wtedy apteka go sprowadza).

– Jest zresztą więcej takich aptek – mówi farmaceutka. – Zwykle wszyscy w okolicy o tym wiedzą, i po prostu idą do innej apteki. Uważam, że taka sytuacja jest bardziej społecznie akceptowana niż bezpośrednia odmowa wydania produktu, który jest na półce.

Nie jest jednak akceptowana przez obowiązujące w Polsce prawo, które nakłada na farmaceutów obowiązek udostępniania legalnie dopuszczonych do obrotu leków.

– Łamiecie świadomie prawo? – pytam Małgorzatę Prusak.

– Zdajemy sobie sprawę, że narażamy się na taki zarzut – odpowiada farmaceutka. – Ale to typowy konflikt prawa i sumienia jednostki, w którym wybieramy wartości dla nas ważniejsze.

– Na czym konflikt ten polega?

– Uważamy, rozsądzając to w swoim sumieniu, że antykoncepcja jest złem. Ten pogląd ma u większości z nas podłoże religijne – mówi Małgorzata Prusak. – Antykoncepcja może być np. niebezpieczna dla poczętego już dziecka, bo niektóre z tych specyfików mogą utrudnić zagnieżdżenie zarodka. Sprzedawanie takich środków byłoby współdziałaniem w złym procederze. I nie chodzi o ocenianie ludzi, którzy takie specyfiki biorą, ale o wolność wyboru, o pytanie, czy ja się do tego będę przyczyniać, czy nie. Pacjent ma wolność stosowania specyfiku, a ja chcę mieć wolność do tego, by go nie wydać. Nikt nikogo nie zwolni od rozsądzania własnych dylematów moralnych. Nie może być tak, że farmaceuta jest tylko wykonawcą woli lekarza. Uważam, że podobnie jak on, ponosi moralną odpowiedzialność za swoje działania.

KIM JEST FARMACEUTA?

Obowiązujące w Polsce prawo pozwala powołać się na klauzulę sumienia przedstawicielom trzech zawodów: lekarzowi, pielęgniarce i położnej. W myśl przepisów dwóch ustaw (o zawodzie lekarza i lekarza dentysty, a także o zawodach pielęgniarek i położnych) lekarze, pielęgniarki i położne mogą odstąpić od wykonania świadczeń zdrowotnych, które są niezgodne z ich sumieniem. Z wyjątkiem przypadków niecierpiących zwłoki oraz pod warunkiem wskazania choremu innej możliwości uzyskania pomocy.

Czy podobne prawo powinno przysługiwać farmaceutom?

Zrzeszonym w Stowarzyszeniu Farmaceutów Katolickich pracownikom aptek wtórują poseł PO Jacek Żalek, a także dr Grzegorz Kucharewicz, Prezes Naczelnej Rady Aptekarskiej.

– To dyskryminacja farmaceutów. Słuszne są postulaty aptekarzy, zwłaszcza w świetle przepisów Konstytucji RP, w której zapisana jest wolność sumienia. Z drugiej strony, nie ma niebezpieczeństwa, że nowy przepis wywoła trudności w dostępie do środków medycznych. W dużych miastach aptek jest bardzo dużo. W mniejszych może teoretycznie dojść do sytuacji, że jedyna apteka nie wyda jakiegoś specyfiku, a mieszkaniec takiej wsi czy miasteczka i tak będzie się musiał udać do większego miasta, by lekarz wypisał mu receptę – uważa poseł Platformy, który zobowiązał się złożyć projekt ustawy zmieniającej prawo farmaceutyczne.

„Z prawa do klauzuli sumienia korzystają w Polsce lekarze, pielęgniarki i położne, jednak odmawia się go farmaceutom. Niebezpieczne jest utrwalanie w przestrzeni publicznej stereotypu: »lekarz leczy, aptekarz sprzedaje produkty lecznicze«” – napisał z kolei w „Aptekarzu Polskim” dr Kucharewicz.

Niemniej sprawa nie jest tak jednoznaczna: jedna z głównych osi sporu – będąca niejako obok dyskusji prawno-światopoglądowej (tę na kolejnych stronach „Tygodnika” wiodą prof. Wiktor Osiatyński i prof. Andrzej Zoll) – dotyczy właśnie pytania, czym jest zawód farmaceuty, i czy można stawiać go w kontekście dyskusji o klauzuli sumienia na równi z zawodem lekarza, pielęgniarki czy położnej. Ta granica sporu widoczna jest już na poziomie języka.

– Farmaceuta leki wydaje, a do apteki przychodzi pacjent – mówią farmaceuci. – Pracownik apteki głównie leki sprzedaje, a przychodzi do niego już nie pacjent, a klient – odpowiadają przeciwnicy pomysłu rozszerzenia klauzuli sumienia.

– Lekarz jest jedyną osobą, która może w sposób zgodny z prawem, a także zgodnie z zasadami sztuki lekarskiej podejmować działania związane z opieką medyczną, a więc diagnozą oraz terapią – mówi prof. Mirosław Wyrzykowski, prawnik UW, członek Komitetu Bioetyki Polskiej Akademii Nauk. – Pielęgniarka i położna w tym działaniu uczestniczą, mają z tym działaniem bezpośredni, funkcjonalny związek. Farmaceuta tymczasem nie diagnozuje ani nie stosuje terapii. Realizuje tylko rozstrzygnięcia lekarza: udostępnia te leki, które – przecież nie w wyniku doświadczeń farmaceutów, ale lekarzy – zostały dopuszczone do legalnego obiegu.

Zawód farmaceuty, przekonuje Wyrzykowski, to głównie zawód sprzedawcy. Sprzedawcy obdarzonego ogromną wiedzą i odpowiedzialnością (chociaż również ta sprowadza się w głównej mierze do wydania bez pomyłki leku, który zaordynował lekarz), ale nieuczestniczącego czynnie w procesie leczenia.

– Wskazuje na to również codzienna obserwacja: leki gotowe przeważają nad produkowanymi przez farmaceutów. Poza tym dzisiejsze apteki są niejako połączeniem sklepów z lekami oraz drogerii, a zatem przychodzący do apteki są bardziej klientami niż pacjentami – dodaje prof. Wyrzykowski.

Jeśli przyjąć tę wykładnię, przyznanie farmaceutom prawa do klauzuli sumienia może spowodować postulaty dalszego „rozciągania” tego przywileju na inne zawody.

– Dlaczego na klauzulę sumienia nie mieliby się w tej sytuacji powoływać kierowcy dowożący leki do aptek? – pyta prof. Wyrzykowski. – Albo pracownicy zakładów, które te leki produkują?

KLAUZULA JAK IN VITRO?

Jak na spór wokół klauzuli sumienia nakładają się twarde realia polityczne? Na razie w debacie nad jej rozszerzeniem dominują argumenty ideologiczne.

Pomysł rozszerzenia klauzuli popierają posłowie z konserwatywnego skrzydła PO, a także – wstępnie – politycy Prawa i Sprawiedliwości. „Uważam, że klauzulę sumienia dla farmaceutów należy uszanować. Jeżeli Rada Europy to dopuszcza, to w Polsce nawet feministki powinny się na to zgodzić” – mówił jeszcze w kwietniu w „Sygnałach Dnia” Adam Hofman z PiS.

„Nie możemy zgodzić się na taką klerykalizację państwa. Państwo jest świeckie i państwem świeckim pozostać musi (...) Twardo się tego musimy trzymać” – mówił z kolei podlaski poseł Ruchu Palikota Adam Rybakowicz. Przeciw projektowi opowiedziała się również zdecydowanie marszałek Sejmu Ewa Kopacz (PO).

Pomysłodawcy zmiany prawa farmaceutycznego liczą na to, że gotowy projekt z zapisanym prawem do klauzuli sumienia dla farmaceutów trafi do Sejmu jeszcze jesienią tego roku.