Boża Opatrzność z perspektywy filozoficznej

Powyższe rozumowanie musiało być tak przekonujące, że jeden z najwybitniejszych współczesnych (prochrześcijańskich) filozofów religii Richard Swinburne przyjął nietypowy – jak przyznaje – pogląd, że Boża wszechwiedza jest poważnie ograniczona: „Bożą wszechwiedzę należy rozumieć jako posiadanie przez Boga w dowolnym czasie wiedzy o wszystkim, co w tym czasie jest logicznie możliwe wiedzieć. Wszechwiedza nie będzie więc polegać na znajomości tego, co ludzie uczynią w sposób wolny, dopóki tego nie uczynią” (R. Swinburne, Czy istnieje Bóg?).

Wbrew Swinburne’owi sądzę, że pełna Boża wszechwiedza nie narusza ludzkiej wolności. Czym innym jest przecież prze-widywanie jakiegoś zdarzenia, a czym innym jego wywoływanie. (Zresztą „prze-widywanie” stanowi najlepszy odpowiednik łacińskiej pro-videntia [pro-video – widzę uprzednio], którą zwykle tłumaczy się jako „o-patrz-ność”). Jeśli tak dobrze znam swego syna, że wiem, jak postąpi, gdy zobaczy loda, to nie wpływam w żaden sposób na to, co zrobi. Po prostu wiem, że – jako wolna, choć „lodoskłonna” istota – zje loda. Podobnie jest z Bogiem: Bóg zna nas tak dokładnie, że wie (i od zawsze wiedział), co i kiedy uczynimy, nie determinując naszego działania. Inna sprawa, jaka jest to wiedza (probabilistyczna, zwykła czy koniecznościowa) oraz czy dokonuje się ona w czasie (Bóg wie dziś, co będzie jutro) czy poza nim (Bóg w jednej chwili obejmuje przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, które są wymiarami tylko naszego aparatu poznawczego). Nie musimy jednak znać odpowiedzi na te pytania, by odróżniać Bożą przed-wiedzę o naszych czynach od (ewentualnego) ich determinowania. Sądzę, że pełna Boża wszechwiedza nie narusza ludzkiej wolności.

Boże działanie a ludzka wolność

Jest oczywiste, że usunięcie niezgodności między Bożą wszechwiedzą a naszą wolnością nie rozwiązuje problemu. Przecież teza o Opatrzności Boga mówi nie tylko o Jego poznaniu, lecz także o Jego działaniu. Bóg wedle tej tezy nie tylko doskonale wie, co się w świecie dzieje, ale również kieruje tym, co się dzieje. Co więcej, jest to kierownictwo skuteczne: nawet jeśli w naszych wolnych wyborach postąpimy wbrew Bożym „sugestiom”, to i tak Boży plan zostanie zrealizowany. Jak więc pogodzić naszą wolność z Bożą (wszechwładną!) Opatrznością?

Aby odpowiedzieć na to pytanie, proponuję zwrócić uwagę na dwa naturalne ograniczenia naszej wolności. To prawda, że niejednokrotnie postępujemy w życiu na mocy wolnego wyboru. Nasze wolne wybory nigdy jednak nie są nieograniczone. Z pewnością z jednej strony ograniczają je okoliczności naszego działania, a z drugiej – jego dalsze konsekwencje. Innymi słowy: po pierwsze, wybieram tylko z tego, co mogę wybrać, co leży w zasięgu mej aktywności (np. mieszkając na północy Europy, mam dostęp tylko do takiego, a nie innego, zestawu owoców); po drugie, realizując moje zamierzenia, nie mam wpływu na dalekosiężne rezultaty (skutki skutków) tej realizacji (np. budując dom, nie wiem, jaka na mocy splotu różnych zdarzeń będzie jego funkcja za sto lat).