Z tą lalką w dłoniach zaczęłam płakać

Warszawskie śródmiejskie osiedle Powiśle czasu wojny. Kilkadziesiąt ulic obrośniętych zielenią. Piękno zamożnych kamienic i willi, przemieszane z domkami rzemieślników, dorożkarzy, gdzieniegdzie slumsów bezrobotnych. Powiślańskie ulice to m.in. Tamka, Dobra, Solec, Radna, Gęsia, Wiślana, Zajęcza. Na niemal wszystkich domach powywieszane państwowe flagi. Naprędce zamazane oznaki okupacji: niemieckie napisy i orły, zwane gapami, swastyki. Wszystko w czarno-białej fotografii z pierwszego dnia Powstania Warszawskiego. Dumnie kroczące wojsko poubierane w rozmaite stroje. Bryczesy, wysokie buty. Niektórzy w krótkich spodenkach, trampkach, charakterystycznych dla wieku – niosą część uzbrojenia starszych kolegów. Biegnący gazeciarz z podziemnym „Biuletynem Informacyjnym”.

W czarno-bieli zakurzona ulica. Może Browarna? Może Oboźna? Może Konopczyńskiego? Bohaterka tego wydarzenia, ponaddziewięćdziesięcioletnia dziś pisarka Krystyna Berwińska, nie może już sobie przypomnieć, jaką ulicą idzie gromada dzieci niosąca ramę i szary wojskowy koc, czyli ich teatrzykową scenę. Piegowaty niesie dumnie dwie lalki. Blondynka z warkoczykami – wysoką przekupkę. Dorastający młodzieniec  – tygrysa ze swastyką.  Grali czasem kilka spektakli w ciągu dnia. Wszystkie w emocjach. Czasem pod ostrzałem. W piwnicach, na podwórkach, w półzburzonych kamienicach. Dla dzieci i dla dorosłych. Jednych i drugich pobudzając do śmiechu i do łez.

Kilka zdjęć – rozproszonych po warszawskich rodzinach, albumach i muzeach – przypomina scenerię tamtego czasu. I wydarzenia, które dawały nadzieję dramatycznym tygodniom. Mówiono o nich w całej Warszawie, choć występowali tylko na Powiślu. Pisała o nich największa gazeta podziemna: „Biuletyn Informacyjny” i gazeta powstańcza „Barykada Powiśla”. Zaś porucznik Cyprian Odorkierwicz, dowódca zgrupowania „Krybar” na Powiślu, uważał aktorów „Teatrzyku pod Barykadą” za swoich żołnierzy. Od jego oficerów dostawali „rozpiskę” występów. Plany podziemnych piwnicznych przejść między kamienicami a ulicami. Ich walka trwała niewiele ponad trzy tygodnie. Rozpoczęli tuż po 10 sierpnia. Zakończyli z początkiem września, kiedy na Powiślu dogorywało Powstanie. 

Rozwijaliśmy flagę biało-czerwoną

Żołnierz Armii Krajowej, plastyczka Zofia Rendzner, dziś Czerwosz, 1 sierpnia miała iść jeszcze do domu na Saskiej Kępie. Pracowała w Śródmieściu i czekała na sygnał do walki. Kiedy wybuchło Powstanie, nie zdążyła dołączyć do swojego zgrupowania. Została na Szczyglej. Tam spotkała Krystynę Berwińską. Wówczas 25-letnią studentkę podziemnego Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej (PIST), a zarazem aktorkę konspiracyjnej sceny. „Razem z Krystyną Berwińską-Gogolewską i Michałem Dadlezem postanowiliśmy przygotować teatrzyk kukiełkowy. Władze wojskowe przyjęły ten projekt z zadowoleniem, ofiarowując pomoc, (…) wręczono nam legitymacje współpracowników i przepustki swobodnego poruszania się po całej Warszawie, z wydrukiem: w godzinach, w których obowiązuje hasło, okaziciel winien je znać. To nam, cywilom, wtedy trochę imponowało”.*

– Zdaje się to był pierwszy dzień Powstania albo jeden z pierwszych, kiedy Zosia od razu zaproponowała mi napisanie tekstu. Nie wiem, czy w jedną noc, czy w dwa dni napisałam skecze. Pisałam na ulicy, w domu. Jedne były do śpiewania. Inne były dialogami – wspomina dziś Krystyna Berwińska. – Obie już miałyśmy „kukiełkową praktykę”, bo Zosia wcześniej wystawiała „Szopkę konspiracyjną”, ja zaś grałam w „Królewnie Śnieżce”. Oprócz pisania tekstów również grałam. Był z nami bardzo popularny przed wojną spiker radiowy Józef Małgorzewski i jego żona śpiewaczka. Akordeonista (Roman) Jaglarz. Jola Jeleniewska, Włodek Kaniewski. Również polonista pan Jan Dadlez. On troszkę redagował moje teksty, podobnie jak poeta Janek Brzechwa. 

Lalki bez trudu zrobiła Zofia Czerwosz. Jednak tylko na dwie starczyło ubranek. W chwilę po ogłoszeniu w kamienicy, że lalek jest więcej, ale nie ma ich w co ubrać, ludzie znieśli kolejne szmatki. I tak powstali bohaterowie teatrzyku: m.in. porucznik AK, Antoś – harcerz, plotkarka, panikarz i optymista. Furorę robił fantastycznie wykonany tygrys, który był symbolem groźnego niemieckiego czołgu. Dziś wierne kopie lalek znajdują się w Muzeum Powstania Warszawskiego.