Rola prowidencji ludzkiej w polityce

Człowiek jako podmiot życia społecznego

Znaczenie relacji, jaka łączy człowieka ze społecznością, uświadamiano sobie już w starożytności, określając go jako istotę społeczną (homo sociale). Człowiek bowiem bez osób drugich nie tylko nie może zaistnieć, ale nie może też bez nich dojść do aktualizacji swoich różnorodnych potencjalności i to zarówno materialno-biologicznych jak i psychiczno-duchowych. Jest więc takim bytem osobowym, który właśnie w społeczeństwie poprzez akty umysłowo-poznawcze, moralne czy twórcze aktualizuje cały potencjał swojego człowieczeństwa, dochodząc w ten sposób do pełni rozwoju. Jednocześnie życie pośród osób drugich umożliwia mu pełną manifestację swojego bytowego statusu, przejawiającego się w transcendencji zarówno względem przyrody jak i społeczności. Z innymi osobami łączy człowieka cała sieć różnorodnych, wzajemnie przenikających się relacji społecznych: rodzinnych, lokalnych, narodowych, państwowych czy globalnych.

Fakt ontycznego przyporządkowania człowieka do życia społecznego łączy się z zasadniczym niezdeterminowaniem form tej społeczności, których kształt tylko w pewnym zakresie zależy od naszych uwarunkowań bytowych, i to nawet wówczas, gdy chodzi o wspólnoty naturalne, jakimi są rodzina, naród czy państwo^[1]. Oznacza to, że życie społeczne musi być kształtowane przez samego człowieka w świetle jego poznania świata i wolności działania. Pociąga to za sobą konieczność wewnętrznej organizacji społeczności, której wyrazem jest zwykle istnienie jakiegoś prawa (moralno-obyczajowego lub stanowionego) i podmiotu (indywidualnego lub zbiorowego) daną społecznością kierującego. Społeczność bowiem, w której nie byłoby czynnika integrującego, nie mogłaby trwać z uwagi na rozbieżność dążeń różnych podmiotów, co w zwięzły sposób ujmuje św. Tomasz: „Jest naturalne dla człowieka żyć w pewnej gromadzie, wobec tego wszyscy potrzebują jakiegoś kierowania całością. Każdy bowiem z licznych ludzi zabiega o to, co jemu odpowiada; całość rozproszyłaby się na cząstki, gdyby zabrakło tego, do kogo należy troska o dobro całości”^[2].

Dobro wspólne jako cel działań politycznych

Jakkolwiek cel działań politycznych najczęściej nazywany jest dobrem wspólnym, to w dziejach filozofii i w teorii polityki pojmowano go różnie. Tym niemniej da się on sprowadzić do opozycji między państwem a człowiekiem. W praktyce rządzenia, do której z takim uporem odwoływał się w swojej teorii N. Machiavelli, na plan pierwszy wysuwa się zwykle dobro państwa utożsamiane z korzyścią osób nim rządzących. Sytuacja ta prowadzi do wielu nieporozumień i wymusza wskazanie adekwatnego celu rządzenia.

Rządzenie państwem zakłada istnienie społeczności politycznej, a wszelka społeczność istnieje ze względu na człowieka; dlatego pierwszym i zasadniczym celem działań władzy państwowej musi być troska o jego dobro. Jedynym wspólnym, a więc nieantagonistycznym dobrem człowieka jest jego dobro osobowe, stąd zadaniem władzy jest tworzenie warunków do rozwoju życia osobowego obywateli danego państwa. Ostatecznie więc państwo nie ma i nie powinno mieć innego celu, niż dobro osobowe człowieka, co zauważył już Arystoteles stwierdzając, że polityka jako część etyki, czyli umiejętność kierowania miastem-państwem, jest działaniem mającym zapewnić najwyższe szczęście człowiekowi^[3]. Dopiero wtórnie za cel rządzenia można uznać samo państwo i to, co jako zespół organizowanych przez nie koniecznych celów-środków dobru temu służy. Przy czym dobro państwa, jakkolwiek wtórne wobec dobra osobowego, także jest wspólnym celem dla całej tworzącej go społeczności, poszczególnych grup oraz dla pojedynczych ludzi.

W myśli nowożytnej i współczesnej na skutek błędnych koncepcji człowieka, doszło do zapoznania właściwego celu działań politycznych. I tak w indywidualizmie uznano człowieka za doskonały podmiot, który żyje w społeczności i uznaje nad sobą władzę innych ludzi jedynie z konieczności. Doprowadziło to do pozbawienia władzy państwowej prawa do poznania, co jest celem ostatecznym człowieka i zwolniło ją z obowiązku wspierania go w realizacji tego celu. W rezultacie celem rządzenia stało się albo dobro samych rządzących, albo tworzenie warunków do wypróbowywania różnych modeli i celów życia człowieka, z jednoczesnym ograniczaniem (bardziej werbalnym niż realnym) wpływu państwa na życie swoich obywateli (liberalizm). Z kolei inne nurty myśli współczesnej, uznając człowieka za wytwór społeczności, przyznały rządzącym prawo do determinowania ostatecznego celu życia ludzkiego i jedynie słusznego sposobu jego realizacji bez jakiegokolwiek poszanowania godności osoby ludzkiej (socjalizm). Tymczasem państwo chcąc spełnić swoją rolę nie może ani determinować ostatecznego celu życia człowieka, ani abstrahować od istnienia tego celu i konieczności wspierania człowieka w jego realizacji.

Rządzenie i konieczność jego usprawnienia

Trudność rządzenia polega na tym, że władza polityczna nawet uznając dobro osobowe człowieka za cel rządzenia może posługiwać się w jego realizacji różnymi środkami i w różny sposób je stosować. Pociąga to za sobą konieczność wybierania przez nią celów bliższych (środków) rządzenia, co nieuchronnie wiąże się z zaistnieniem towarzyszących ich realizacji braków, np. podniesienie podatków dla realizacji celów państwa zuboża obywateli a przyznanie przywilejów jakiejś grupie wiąże się z obciążeniem ich kosztami pozostałych obywateli. Jednocześnie w obrębie samej społeczności spotyka się wiele partykularnych, nierzadko sprzecznych ze sobą celów poszczególnych osób i grup, co wymaga od władzy ciągłego ich godzenia. Okazuje się więc, że nieantagonistyczne dobro wspólne realizowane jest w społeczności przy pomocy antagonistycznych dóbr-środków, gdzie wybór i realizacja jednych utrudnia lub nawet uniemożliwia realizację innych. Istnieje zatem konieczność ukonkretnienia tego, co w życiu społecznym sprzyja realizacji dobra wspólnego.

Za Tomaszem z Akwinu zadania władzy względem społeczności można sprowadzić do trzech zasadniczych: budowania jedności społeczeństwa, następnie ukierunkowania jej na realizację dobra, wreszcie troski rządzących o dostatek, który umożliwi członkom społeczności realizację dwóch poprzednich celów^[4]. Dochodzą do tego wszystkie cele państwa, warunkujące jego istnienie jako suwerennej struktury politycznej, co sprawia, że rządzenie jest rzeczą niezwykle trudną i że może być realizowane lepiej lub gorzej, dlatego politykę w tradycji klasycznej pojmuje się jako roztropną, a nie jakąkolwiek troskę o dobro wspólne. Rządzenie nie redukuje się zatem do legalnego sposobu dochodzenia do władzy jako koniecznego warunku jej prawnej legitymizacji, ani nawet do realizowania dobra wspólnego dla jej akceptacji moralnej. Konieczne jest realizowanie go w sposób roztropny i to tym bardziej, że dotyczy ono bytów osobowych, rozumnych i wolnych, posiadających własny, transcendujący wszystkie uwarunkowania społeczne cel ostateczny.