Kuźnia talentów czy zaprzepaszczonych szans?

W takim klimacie uczeń nie jest pozbawiony szans odkrycia posiadanych zdolności, realizowania tych pasji i zainteresowań, które służą jego wszechstronnemu rozwojowi. Powszechny w Polsce dostęp do edukacji, zagwarantowany konstytucyjnie, sprawia, że uczeń otrzymuje taką szansę na starcie i może ją maksymalnie wykorzystać. Może też ją zaprzepaścić. Dzieje się tak, gdy pojawiają się pierwsze trudności w przyswajaniu wiadomości i zostają przez rodziców zlekceważone lub zignorowane. Często towarzyszą im zaburzenia w zachowaniu, będące później źródłem destruktywnych postaw w kontakcie z rówieśnikami i z nauczycielami. Nierzadko również konflikty wewnątrzrodzinne utrudniają, a nawet uniemożliwiają uczniowi skorzystanie z możliwości optymalnego rozwoju oferowanych przez szkołę.

Z dotychczasowej praktyki wynika, że nauczyciele korzystają z wszelkich dostępnych środków wspomagających pracę z uczniem uzdolnionym i utalentowanym, nie zaniedbując uczniów przeciętnych ani uczniów z trudnościami w nauce. Na szczególną uwagę zasługuje właściwe rozłożenie akcentów i stopień zaangażowania nauczycieli w podjęte działania dydaktyczne. Przygotowywanie uczniów do konkursów przedmiotowych i olimpiad, konkursów artystycznych i turniejów w ramach zajęć pozalekcyjnych, realizowanie programów indywidualnego toku nauki, animowanie różnorakich form ekspresji twórczej z jednej strony, z drugiej zaś prowadzenie zajęć wyrównawczych, czy realizowanie indywidualnego programu wsparcia dla ucznia z trudnościami dowodzi zawodowej gotowości i pełnej dyspozycyjności nauczycieli do służenia młodym ludziom w odkrywaniu ich możliwości.

Wspomaganie rozwoju

W świetle zatwierdzonych zmian programowych i organizacyjnych w pracy szkoły wydaje się mało prawdopodobne, aby nauczyciele podzielali pogląd, że mają więcej możliwości wspomagania rozwoju dzieci i młodzieży. Nie ma również powodów, aby sądzić, że sami uczniowie (gimnazjaliści i licealiści) entuzjastycznie przyjmują konieczność uczęszczania na obowiązkowe zajęcia fakultatywne o profilu artystycznym, technicznym i ekonomicznym i wierzą zapewnieniom MEN, że są one organizowane dla ich dobra: Wprowadzenie tych zajęć w szkole ma na celu umożliwienie odkrywania i rozwijania indywidualnych zdolności i zainteresowań uczniów oraz wzbogacenie oferty szkoły. Dotychczas bowiem szkoły nieźle sobie radziły ze wzbogacaniem własnej oferty, z promowaniem uczniów zdolnych. Uczniowie zaś korzystali z tej oferty, jeśli chcieli. Ostatecznie dobra wola i odrobina chęci ze strony ucznia, warunkująca zaangażowanie w realizację zadań na bazie odkrytych zdolności, decyduje o rozwoju i ewentualnym sukcesie naukowym, artystycznym czy sportowym. Stosowanie przymusu tam, gdzie uczeń może subiektywnie wybierać albo powstrzymać się od wybierania (szkolne koła zainteresowań, inne dodatkowe zajęcia sportowe, artystyczne itp.) nie jest dobrym pomysłem na rozwijanie indywidualnych zdolności.

Niemało kontrowersji budzi też wczesne profilowanie polegające na „specjalizowaniu” ucznia już w ostatniej klasie gimnazjum. Działanie to jest procesem wspierającym ucznia w dokonywaniu wyboru własnej drogi edukacji. Pochopny i nie do końca przemyślany wybór (…) może istotnie utrudnić realizację marzeń o wykonywaniu określonego zawodu. Nietrafione wybory profili bezpośrednio oddziałują także na słabą motywację do nauki oraz osiągane wyniki edukacyjne. Wydaje się jednak, że najbardziej sensowne wspieranie ucznia polega na wyposażeniu go w profesjonalną wiedzę ogólną o świecie, o człowieku i jego wytworach. Dopiero na bazie tej wiedzy młody człowiek może dokonać odpowiedzialnego wyboru ścieżki dalszego rozwoju jako istota rozumna, wolna i suwerenna, a nie narzędzie systemu.

Od kilku lat wzmaga się krytyka systemu zewnętrznego oceniania efektów pracy szkoły – sprawdzianu, egzaminu gimnazjalnego i matury. Wyniki nie są zadowalające, nie odzwierciedlają rzeczywistej pracy ucznia i nauczyciela. Zmiany programowe mają poprawić ten stan rzeczy, a przede wszystkim spowodować, aby uczeń uczył się dla przyjemności a nie ze względu na testy, a nauczyciel uczył różnych przydatnych w życiu umiejętności, nie zaś „pod egzamin”.

Ocenianie zewnętrzne jest ważnym czynnikiem motywującym do nauki i stymulującym rozwój. Młodzi ludzie uczą się na każdym etapie w perspektywie egzaminu. Wszystkim zależy na jak najlepszym wyniku. Często jest to jedyny skuteczny środek dyscyplinujący ich myślenie i zachowanie. Informacja, jaką otrzymuje uczeń o wyniku egzaminu, ma zwykle zasadniczy wpływ na wybór kierunku dalszego kształcenia.

Nie można zatem oczekiwać wyłącznie radosnej twórczości w pracy szkoły bez należytej uwagi poświęconej przygotowaniu do egzaminów. Ponadto nie ma nic niewłaściwego w pracy nauczyciela i ucznia zorientowanej na egzamin.

Rzeczywistym problem natomiast jest poziom zadań egzaminacyjnych, związanych treściowo z podstawą programową, który wydaje się zbyt niski. Jest to efekt apriorycznego założenia, że egzamin gimnazjalny ma być dostosowany do poziomu przeciętnego ucznia, a egzamin maturalny powinien zdać każdy przystępujący do niego uczeń szkoły ponadgimnazjalnej. Merytoryczna dyskusja z takim założeniem jest prawie niemożliwa, zwłaszcza że zmiany programowe niekorzystnie rozkładają akcenty w treściach nauczania i częściowo je redukują (głównie w przedmiotach humanistycznych). Uczeń natomiast, zarówno przeciętny jak i zdolny, przygotowuje się do egzaminu tylko w takim zakresie, jaki jest określony w standardach egzaminacyjnych i nie ma powodu, aby zachowywał się w tym względzie inaczej. Jeśli jednak zakres treści zadań egzaminacyjnych jest zredukowany, to zasoby wiedzy ucznia nie będą imponujące. Należy więc spodziewać się raczej dalszego obniżania poziomu intelektualnego młodych ludzi, niż ich rzeczywistego rozwoju mierzonego wynikiem egzaminacyjnym.