Kuźnia talentów czy zaprzepaszczonych szans?

Szkoła powinna dążyć do tego, by młody człowiek opuszczał ją jako harmonijna osobowość, a nie jako specjalista.
(Albert Einstein)

Młodość jest okresem dynamicznego rozwoju i utrwalania postaw kształtowanych w środowisku rodzinnym i szkolnym. Szkoła powinna służyć rozwojowi młodego człowieka i stwarzać mu możliwości realizowania posiadanych uzdolnień. Podstawową powinnością nauczyciela jest pomóc uczniowi w poznaniu samego siebie i pokierować jego rozwojem zgodnie z odkrytymi zasobami zdolności, talentów czy przesłanek geniuszu. Ważne jest przy tym wskazanie ostatecznego celu, dla którego każdy człowiek zostaje obdarowany określonym, lecz zróżnicowanym bogactwem, co znakomicie ilustruje ewangeliczna przypowieść o talentach.

Czy współczesna szkoła spełnia swoją powinność w tym zakresie? Presja ideologiczna, niestabilność programowa, napór liberalnych koncepcji pedagogicznych nie ułatwiają nauczycielowi pracy z uczniem, ani uczniowi pracy nad sobą w kształtowaniu harmonijnej osobowości, rozwijaniu talentów i dojrzewaniu do odpowiedzialności za własne życie. Pomimo że dokumenty ministerialne regulujące pracę szkoły wciąż mówią o „zwiększaniu szans edukacyjnych” i „wspieraniu rozwoju” uczniów, daje się zauważyć systematyczne obniżanie poziomu intelektualnego młodych ludzi.

Wobec niesprzyjających okoliczności zewnętrznych, mających wpływ na proces nauczania, jedyną szansą młodego człowieka na prawidłowy rozwój posiadanego potencjału osobowego jest mądrość nauczyciela.

Identyfikowanie zdolności i talentów

Ludzie posiadający ogólne zdolności, wybitnie uzdolnieni i utalentowani stanowią zwykle około 10% populacji. Geniusz zdarza się niezwykle rzadko.

Uczeń zdolny lub przejawiający zdolności specjalne (116-131 IQ) uczy się dla satysfakcjonujących go ocen. Jego inteligencja ujawnia się we wszystkich obszarach aktywności lub w lepszym wykonywaniu konkretnych zadań.

Uczeń uzdolniony (132-147 IQ) uczy się dla radości uczenia się i odkrywania rzeczy dotąd nieznanych. W psychologii uzdolnienie definiuje się jako specyficzną konfigurację kilkunastu zdolności ogólnych i specjalnych umożliwiającą doskonałe wykonywanie czynności. Wyróżnia się uzdolnienia akademickie (językowe, matematyczne itp.), przywódcze, psychomotoryczne, artystyczne.

Człowiek utalentowany (148 IQ) jest zawsze twórcą w jakiejś dziedzinie. Rozwiązuje problem (naukowy, artystyczny, techniczny, polityczny itp.) na bazie wiedzy nabywanej i przyswajanej przez około 10 lat. W obecnym systemie edukacyjnym okres ten przypada głównie na czas edukacji w gimnazjum, szkole ponadgimnazjalnej i w szkole wyższej. Istotnym wyróżnikiem procesów twórczych jest specyficzny cel, dla którego człowiek angażuje się w działania kreatywne. Efekty jego pracy są zwykle oryginalne, unikatowe, zaskakujące. Mają wymiar użyteczności społecznej w aspekcie estetycznym, poznawczym, pragmatycznym. Są też źródłem inspiracji dla kolejnych pokoleń.

Geniusz również jest twórcą, ale jego dzieło ma zawsze charakter przełomowy. Jest punktem zwrotnym w rozwoju i postępie cywilizacyjnym ludzkości. Jego oryginalność wyprzedza swój czas zazwyczaj o kilkadziesiąt lat.

Pozostałe 90% populacji stanowią uczniowie przeciętnie uzdolnieni, mało uzdolnieni i uczniowie ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się.

Jedno z najważniejszych zadań szkoły – niezależnie od zmieniających się uwarunkowań politycznych i społecznych – sprowadza się do stymulowania harmonijnego rozwoju ucznia poprzez odkrywanie wpisanych w jego naturę możliwości twórczych. W szkole uczeń powinien się dowiedzieć, jaki jest jego potencjał intelektualny i jak może go wykorzystać w dorosłym życiu dla pomnożenia dobra. Powinien także zrozumieć, że ludzie nie są sobie równi i że ta nierówność jest pożyteczna: gdyby wszyscy byli w kratkę i mieli po cztery jabłka, nikt nikomu nie byłby potrzebny(ks. J. Twardowski). Nie iloraz inteligencji decyduje o udanym, satysfakcjonującym życiu, lecz wysiłek rozumu i woli, włożony w optymalny rozwój. Jeśli można porównać potencjał człowieka do naczynia, które ma być wypełnione po brzegi, to czas edukacji szkolnej jest etapem odkrywania, jakie jest to naczynie i ile może w sobie pomieścić – na przykład pełna szklanka czy pełen naparstek. Uczeń musi w szkole nabrać przekonania, że sens życia sprowadza się do wypełnienia po brzegi owego naczynia. Od postawy nauczycieli zależy, jakie treści tam się znajdą oraz w jakich relacjach pozostają uczniowie świadomi własnego zróżnicowania w sferze zdolności.

Realne szanse rozwoju

Współczesna szkoła gwarantuje wszystkim uczniom równy start i daje wielorakie możliwości rozwoju. Ze strony nauczycieli istotne jest tworzenie w szkole klimatu fascynacji wiedzą, sztuką i innymi aspektami kultury, aby uczeń miał możliwość przekonania się, że warto się uczyć, warto dużo wiedzieć i umieć, warto rozumieć siebie i innych. Nie jest to łatwe zadanie, ale wykonalne. Wystarczy wykorzystać charakterystyczne dla okresu dojrzewania pragnienie niezależności. Można też własną postawą pokazać, że nauczyciel jest człowiekiem spełnionym i szczęśliwym, bo wie, dlaczego wykonuje ten zawód.