Autorytet nauczyciela

Pojęcie i rozumienie autorytetu

Transformacja ustrojowa w Polsce przyczyniła się do upadku wielu autorytetów, a przecież pełniły one ważną rolę w kształtowaniu pokoleń – były punktem odniesienia, stanowiły wzór, pomoc w sytuacjach trudnych wyborów, konfliktów i zawirowań życiowych, odnoszono się do nich w kwestiach zarówno ważnych, jak i spornych. Dokonujące się dynamicznie przemiany, bunty i protesty przyczyniły się do zastępowania autorytetów głosem mas (tłumu), które bardziej cenią siłę niż autorytet. Łącząc zjawisko autorytetu raczej z panowaniem i manipulacyjną władzą niż z dobrowolnie przyjmowanym wpływem, współczesna kultura dyskredytuje już samo poszukiwanie autorytetów, bądź zakładanie pozytywnej ich roli w rozwoju człowieka.

Zygmunt Bauman zauważa, że „świat pozbawiony klarowności” jest niebezpieczny. Niekiedy pod postacią atrakcyjnych haseł głosi się poglądy nacechowane nietolerancją wobec innych, propaguje kult siły czy ideały życia „wolnego” od wartości kultury i cywilizacji. Wciąż aktualna wydaje się być myśl Heleny Radlińskiej, iż „najistotniejszą cechę wychowania jako gałęzi twórczości kulturalnej stanowi wartościowanie i uczenie wyboru”^[1].

Wiele dotychczasowych badań potwierdza tezę Carla Rogersa, iż „w procesie zbliżania szkoły do funkcjonującej rzeczywistości, wychowawcy pełnić muszą rolę wzorca osobowościowego godnego do naśladowania przez uczniów”^[2]. Na podstawie dotychczasowych badań można stwierdzić, że w czasie zmieniają się nie tylko normy, wartości i autorytety, lecz także ludzka wrażliwość na nie^[3]. Coraz częściej formułowane są pytania: Czym jest autorytet? Czy we współczesnych czasach potrzebny jest autorytet? Czy młodzi ludzie nadal potrzebują w życiu przewodnika? Czy autorytet nie przeszkadza w osiąganiu sukcesu za wszelką cenę? Czy uczelnia i relacje „mistrz – student” stanowią płaszczyznę do naśladowania autorytetów? Czy ludzie piastujący ważne funkcje państwowe, społeczne i inne mają autorytet? Jakie cechy budują, a jakie burzą autorytet człowieka?

We współczesnej pedagogice autorytet rozumiany jest jako szacunek, zaufanie i poważanie dla nauczyciela będącego ekspertem naukowym, doradcą, wzorem osobowym, a także osobą, z którą identyfikują się uczniowie. Autorytet nauczyciela zależy od umiejętności przekształcania relacji z uczniem w kierunku autonomii w atmosferze dialogu i wspólnego poszukiwania.

 Słowo autorytet budzi szereg nieporozumień, a nawet frustracji zarówno u nauczycieli jak i u rodziców, ponieważ często istnieje tylko jako pojęcie, które nie do końca funkcjonuje w praktyce. Niezrozumienie może być uwarunkowane dwojakim znaczeniem tego słowa. Po pierwsze, autorytet oznacza wiedzę, doświadczenie, kompetencje – ktoś jest autorytetem w swojej dziedzinie. W drugim znaczeniu słowo autorytet związane jest z władzą (autorytet urzędowy), prawem kontrolowania, rozkazywaniem, karaniem, gdy naruszane zostają reguły. W pierwszym znaczeniu autorytet oddziałuje jako wpływ na dziecko. Według drugiego znaczenia sprowadza się do posiadania władzy poprzez stosowanie nagród i kar. To pomieszanie znaczeń powoduje nieporozumienia.

Autorytet bywa mylony z postawą autorytatywną, czyli pewnym sposobem zachowania się. Postawa autorytatywna działa na dzieci na zupełnie innej zasadzie niż autorytet. Autorytet jest w gruncie rzeczy wynikiem przyjęcia przez dzieci świadectwa życia – świadectwa, które ma wysoką rangę argumentu. Postawą autorytatywną można zmusić do aktualnego posłuchu, można utrzymać karność. Jednak taka postawa daje złudzenie skuteczności oddziaływania.

Dziecko poznaje autorytet w procesie wychowania rodzinnego. Rodzicielski autorytet jest pierwotny, wywodzi się on z faktu, że rodzice dali życie dzieciom, że razem z nimi tworzą wspólnotę rodzinną. Otrzymali władzę nad dziećmi nie z tylko mocy prawa czy tradycji, lecz od Boga. Drugim po rodzicach autorytetem dla dziecka jest nauczyciel, który przyczynia się do wzrostu swego dziecka, potrafi odpowiadać na jego najgłębsze, ludzkie potrzeby. Posiadany przez nauczyciela autorytet powinien ujawniać się w atmosferze i szacunku dla dziecka.

Na autorytet składa się prawość charakteru, odwaga cywilna, wysoka kultura osobista, tzw. klasa, kapitał intelektualny, zaufanie innych i fachowość. Źródłem autorytetu mogą być umiejętności, wiedza, cechy osobowe, sposoby działania, postępowanie zgodnie z cenionymi wartościami etycznymi, bądź moralnymi, takimi jak: uczciwość, prawdomówność, sprawiedliwość, szacunek do człowieka. Pojęcia moralne są bezwzględne, nie podlegają zmianie. Także mądrość życiowa (wiedza, doświadczenie, refleksja) przejawiająca się w konkretnym sposobie działania może stać się źródłem autorytetu. Postawa wobec życia, trudów, obowiązków, rzetelność ich wykonywania są czynnikami składowymi, warunkującymi autorytet.

Autorytet nie jest równoznaczny ze statusem społecznym, choć dla wielu ma znaczenie, bardziej związany jest z normami i wartościami nie tyle werbalizowanymi, co realizowanymi. Powierzenie komuś ważnej funkcji staje się z zasady nadaniem autorytetu formalnego.

Autorytet to „rodzaj władzy”, której poleceniom rządzeni podporządkowują się nie pod wpływem przemocy lecz z racji przekonania, że jest ona w różny sposób uprawomocniona^[4]. Może być postrzegany w dwóch kategoriach:

• jako uznanie innych, wpływ, jaki wywiera,
• jako określenie człowieka cieszącego się w jakiejś dziedzinie lub opinii ludzi szczególną powagą, uznaniem.

Autorytet jest pojęciem skomplikowanym, uwarunkowanym wieloma czynnikami, które będą decydować o tym, czy dana osoba zyska, posiądzie go, bę