Edukacja kulturalna dzieci na kolejnych etapach rozwoju

„Świat bez sztuki naraża się na to,
Że będzie światem zamkniętym na miłość”.
Jan Paweł II

Edukacja to według Z. Kwiecińskiego „ogół wpływów na jednostki i grupy ludzkie, wpływów sprzyjających takiemu ich rozwojowi i wykorzystaniu posiadanych możliwości, aby w maksymalnym stopniu stały się świadomymi i twórczymi członkami wspólnoty społecznej, narodowej, kulturowej i globalnej oraz by stały się zdolne do aktywnej samej realizacji, niepowtarzalnej i trwałej tożsamości i odrębności, były zdolne do rozwijania własnego Ja poprzez podejmowanie «zadań osobistych», poprzez utrzymywanie ciągłości własnego Ja w toku spełniania «zadań dalekich»”^[1]. Tak szeroka definicja zawiera w sobie wiele obszarów edukacyjnych, m.in. edukację kulturalną. Według B. Krzesińskiej-Zach edukacja kulturalna jest to „zintegrowana wiedza o kulturze, łącząca się z przeżyciem, z twórczym rozwojem jednostki, z kreowaniem własnej przestrzeni międzyludzkiej”^[2]. Zawierać się w niej będą m.in. takie pojęcia, jak wychowanie estetyczne oraz wychowanie przez sztukę i nieodzownie wiązać się ona będzie ze sztuką i jej dziełami. Sztukę możemy rozumieć jako zespół form, które cieszą i podobają się człowiekowi, które oddziałują na jego zmysły i budzą w nim poczucie piękna^[3].

Coraz częściej mówi się o roli sztuki w wychowaniu. Nie ogranicza się ona tylko do sfery doznań estetycznych, ale wpływa na kształtowanie osobowości w innych jej zakresach. I. Wojnar twierdzi, że „obecność sztuki i bogactwo jej wartości stwarzają nieznane dotąd możliwości zaspokojenia różnych potrzeb współczesnego człowieka”^[4]. Sztuka rozwija wyobraźnię, uczy dostrzegać piękno otaczającego świata. S. Szuman uważa, że „człowiekiem w pełnym tego słowa znaczeniu […] nie będzie ten, kto nie nauczy się dostrzegać oraz przeżywać piękna i urody świata, gdyż jego życie pod tym względem stanie się jałowe, puste i pozbawione pewnej żywotnej treści”^[5]. Sztuka ma służyć w osiągnięciu pełni człowieczeństwa. Można mówić o dwukierunkowej roli sztuki w procesie wychowania. Z jednej strony wychowanie ma służyć sztuce, z drugiej strony sztuka ma służyć wychowaniu^[6], ważne jest więc, aby znalazła ona swoje miejsce w procesie wychowania już od najmłodszych lat życia dziecka. Wiąże się to z wychowaniem przez sztukę bądź wychowaniem estetycznym. Jak pisze o wychowaniu estetycznym M. Łobocki: „Istnieje obecnie pilne zapotrzebowanie na nie zarówno w przedszkolach, jak i szkołach, jak również zakładach opiekuńczo-wychowawczych oraz pozostałych instytucjach oświaty i wychowania”^[7]. Wychowanie estetyczne może być pojmowane w węższym i szerszym znaczeniu. W znaczeniu węższym oznacza ono, według Wojnar: „kształcenie estetycznej wrażliwości i estetycznej kultury, koniecznej dla przeżywania i poznawania wartości sztuki”^[8]. Możemy mówić tu o wychowaniu do sztuki. W szerszym znaczeniu odnosi się ono do kształtowania osobowości ludzkiej „także w sferze intelektualnej (wzbogacenie wiedzy i uczenie myślenia osobistego), moralno-społecznej (zdobywanie podstaw oceny moralnej i umiejętności rozumienia sytuacji ludzkich, a przez to pełniejszego porozumienia z drugim człowiekiem) oraz w dziedzinie kształtowania wyobraźni i postawy twórczej”^[9]. Można tutaj mówić o wychowaniu przez sztukę, dzięki któremu u wychowanków kształtowane są poglądy, przekonania i postawy.

Edukacja kulturalna dotyczy oddziaływania na podmiot procesu edukacyjnego, jakim jest uczeń, na wszystkich szczeblach jego rozwoju i edukacji. Dotyczy ona także dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. H. Read uważa, że wychowanie powinno intensyfikować aktywność ludzkich zmysłów oraz zapewnić integrację sztuki i nauki. „W kształtowaniu człowieka o otwartym umyśle i zdolnej do ciągłego rozwoju osobowości ogromną rolę może odegrać przedstawienie dziecku różnych konwencji artystycznych i wdrażanie go do odbioru różnorodnych form sztuki”^[10]. Jest to możliwe dzięki wychowaniu przez sztukę. Jak pisze W. Leżańska: „Zadaniem wychowania przez sztukę jest we współczesnym rozumieniu nie tylko kształcenie wrażliwości na piękno we wszelkich jego przejawach oraz zdolności estetycznego poznawania świata, smaku estetycznego. Jest to także:

– rozwijanie wyobraźni,
– rozszerzanie i pogłębianie świadomości istnienia,
– wyzwalanie umiejętności wyrażania siebie oraz ekspresji,
– inspirowanie postawy twórczej w stosunku do różnych zjawisk życia i różnych rodzajów aktywności, wzbogacenie i pogłębienie zainteresowań kulturalnych,
– kształtowanie wrażliwości na sprawy drugiego człowieka,
– kształtowanie pełnej, wszechstronnej i harmonijnej osobowości”^[11].

Istotne jest, aby kontakt wychowanków ze sztuką odbywał się w sposób różnorodny poczynając od lat najmłodszych. Jak pisze Wojnar: „Kontakt wychowanków ze sztuką powinien mieć charakter wszechstronny, zarówno pod względem dziedzin sztuki, z którymi się stykają, jak i rodzajów aktywności wyzwalanej w trakcie obcowania ze sztuką. Sytuacje wychowawcze składające się na proces wychowania przez sztukę muszą mieć bliski związek z życiem społecznym i stopniowo wprowadzać w bardziej odległe problemy życia”^[12].

W wychowaniu estetycznym wyróżnić można trzy zasadnicze kierunki działania:

1. Pierwszym jest zetknięcie się ucznia z dziełami sztuki, poznanie ich, przeżycie ich wyboru. Dotyczy to dzieł sztuki z dziedziny muzyki, plastyki oraz literatury. Jak pisze Read: „Bogate przeżycia artystyczne, jakich dostarcza kontakt z dziełami sztuki, pomagają w kształtowaniu się różnorodnych postaw człowieka, mogą więc mieć poważny wpływ na jego charakter”^[13].
2. Drugi kierunek dotyczy uprawiania sztuki. Jest to własna działalność odtwórcza na miarę zdolności i zainteresowań ucznia. Istotną rolę odgrywa rozbudzanie i zaspokajanie potrzeb aktywności artystycznej, charakteryzującej niemal każde dziecko. Przewidziana jest tu gra na instrumentach, śpiew, gra sceniczna, rytmika, taniec. Czynne uprawianie sztuki dostarcza człowiekowi nowych doświadczeń, zmniejsza konflikty i wewnętrzne napięcia oraz służy przywróceniu równowagi i harmonii^[14].
3. Trzecim kierunkiem są próby twórczości własnej podejmowane przez dzieci. Dotyczą one twórczości literackiej, rysunku, malarstwa, fotografiki, improwizacji rytmicznej, melodycznej, wokalnej oraz instrumentalnej, układania melodii do słów^[15].