Sumienie – autonomiczne, wolne, formowane

Podejmując próbę refleksji nad tym, kim jest człowiek, autorzy Pisma Świętego dokonują przede wszystkim opisu świadomości moralnej człowieka. Istnienie tej świadomości, pozwalającej wyraźnie rozpoznawać dobro i zło, jest niekwestionowane nie tylko z punktu widzenia teologicznego. Język ludzki jednoznacznie wyraża przekonanie o pewnej zdolności intuicyjnej, dzięki której człowiek jest w stanie osądzać wartość czynów już dokonanych lub zamierzonych. Wiedza o tych czynach i ich wartości ma przy tym charakter nie tyle teoretyczny, co raczej nosi znamiona sądu praktycznego. Ta właśnie intuicja moralna, zdolność rozpoznawania i wartościowania ludzkich czynów, ów rodzaj sądu praktycznego nosi nazwę sumienia.

Nie sposób podjąć tutaj choćby zarysu oglądu fenomenu sumienia. Warto jednak może zwrócić uwagę na kilka zasadniczych elementów takich podejmowanych prób.

Pierwsza z tych prób, choć nie najstarsza, dotyczy wizji sumienia w Nowym Testamencie. Widoczna jest tam oczywiście kontynuacja nauki o sumieniu z objawienia starotestamentalnego. A Stary Testament posługiwał się przy opisie sumienia terminem „serce”. Serce oznacza zatem wnętrze człowieka, w które patrzy Bóg. Charakterystyczny jest kontekst wypowiedzi i sama wypowiedź Boga do proroka, który miał dokonać wyboru króla Izraela: „Jednak Jahwe rzekł do Samuela: «Nie zważaj ani na jego wygląd, ani na wysoki wzrost, gdyż nie wybrałem go, nie tak bowiem człowiek widzi, jak widzi Bóg, bo człowiek patrzy na to, co widoczne dla oczu, Jahwe natomiast patrzy na serce»” (1 Sm 16,7).

„Nie tak bowiem człowiek widzi, jak widzi Bóg, […] Jahwe […] patrzy na serce” – te słowa sugerują wyraźnie bardzo szczególne miejsce w konstrukcji człowieka, jaką zajmuje „serce” – sumienie. Jest ono w bardzo bezpośredniej, bliskiej, intymnej i absolutnie osobistej relacji z Bogiem. Poszanowanie tej relacji zawsze będzie świadczyło o godności sumienia.

W Nowym Testamencie, obok terminu „serce”, znajduje powszechniejsze zastosowanie grecki termin syneidesis. Serce, wyrażane najczęściej jako kardia (rzadziej nous), jest źródłem myślenia i rozumowania. W nim także rodzą się świadome decyzje woli. Ich inspiracją może być natchnienie Boga (Dz 17,17). Ale jest także i tak, że powstają one pod wpływem złego ducha (J 13,2). Ten dualizm wyrażają biblijne zwroty takie jak: „Bóg natchnął ich serca” (Dz 17,17) czy „diabeł nakłonił serce” (J 13,2).

Chrystus wielokrotnie podkreśla, że człowiek może rozróżnić dobro i zło: „dlaczego sami z siebie nie odróżniacie tego, co jest słuszne?” (Łk 12,57). Stwierdza też, że faryzeusze dlatego trwają w grzechu, że choć „widzą”, odrzucają to, co prawdziwe i dobre (J 9,41). Będą zatem ukarani za odrzucenie uznanej w sumieniu prawdy. Od swoich uczniów Jezus domaga się, by ich postępowanie płynęło z serca (Mt 5,20). Rozeznanie dobra i zła powstaje w blasku wewnętrznego światła, które jednak może zostać przyćmione przez grzechy (Łk 11,25; J 3,20: „każdy, kto dopuszcza się nieprawości, nienawidzi światła i nie zbliża się do światła”). Grzech narusza, według nauki Jezusa, nie tylko sferę cielesną człowieka, jego myślenie, czucie i pragnienie. Jest nade wszystko destrukcją najgłębszego wnętrza człowieka, jego serca. To właśnie ze zniewolonego serca pochodzą złe myśli: „Co wychodzi z człowieka, to czyni go nieczystym. Z wnętrza bowiem, z ludzkiego serca pochodzą złe myśli, nierząd, kradzieże, zabójstwa, cudzołóstwa, chciwość, przewrotność, podstęp, wyuzdanie, zazdrość, obelgi, pycha, głupota. Całe to zło z wnętrza pochodzi i czyni człowieka nieczystym” (Mk 7,20‑23).

Bardzo bogate przesłanki do teologii sumienia znajdują się w refleksji św. Pawła Apostoła. Dokonał on zapożyczenia terminu syneidesis nie ze źródła laickiego czy filozofii stoickiej (określenie to nie występuje u Epikteta, Plutarcha czy Marka Aureliusza), lecz z języka religijnego tamtej epoki. W przejęciu terminu chodziło o pewną ideę refleksji niezależnej, suponującej biblijne pojęcie serca. Stosowanie obydwu terminów uwidacznia przejścia znaczeniowe, tak jak ma to miejsce we fragmencie Listu do Tymoteusza: „Celem zaś nakazu jest miłość płynąca z czystego serca, dobrego sumienia i wiary nieobłudnej” (1 Tm 1,5).

W przeciwieństwie do stoików Paweł naucza, że sumienie nie jest zupełnie autonomiczne. Sąd sumienia zawsze winien być podporządkowany wyrokom Bożym: „Nic mi bowiem sumienie nie wyrzuca, co jednak nie stanowi dla mnie wyroku usprawiedliwiającego. A Tym, który mnie sądzi, jest Pan” (1 Kor 4,4). Dlatego wybitny znawca teologii biblijnej Xavier Léon-Dufour napisze: „Wypowiedziom Pawła na temat nienagannego sumienia towarzyszą zwykle jakieś wzmianki o Bogu (2 Kor 4,2) lub świadectwie Ducha Świętego (Rz 9,1). Sumienie jest więc «teonomiczne». Nazywane «dobrym» lub «czystym», sumienie już u swych korzeni jest oświetlone autentyczną wiarą (1 Tm 1,5.19; 3,9; 4,1n; 2 Tm 1,3; por. Hbr 13,18; 1 P 3,16)”.

W tym miejscu trzeba na chwilę się zatrzymać.

Paweł Apostoł jest teologiem godności sumienia, jego suwerenności i autonomii. Ale nie jest to autonomia absolutna. Źródłem tej autonomii jest zakorzenienie w Bogu – mówimy wówczas o tak zwanej autonomii uczestniczącej. Im bardziej sumienie jest związane z Bogiem, tym większym jest autorytetem.

 Nie było to oczywiste w czasach Apostoła, a dzisiaj budzi to bodaj jeszcze większe niezrozumienie.

Wielu ludzi odwołuje się dzisiaj do sumienia. Niejednokrotnie słychać buńczuczne wypowiedzi niektórych polityków, którzy deklarują się, że jako katolicy potrafią zarazem dać wyraz kompromisom i pluralizmowi ocen w trudnych sprawach naszej współczesności. Niezapomnianym dla mnie przykładem pozostaje deklaracja ówczesnego kandydata na prezydenta RP, dzisiaj zwycięskiego, który jako katolik był i jest za in vitro, wspiera tak zwany kompromis w sprawie aborcji eugenicznej. Nie jest w tym względzie odosobnionym przypadkiem. Reprezentanci tego podzielonego sumienia deklarują, że kierują się sumieniem w sprawach moralnych, i że jest to przecież sąd decydujący.