Nazistowskie chrześcijaństwo

Walka o Kościół w Niemczech (Kirchenkampf) stanowi jeden z dramatyczniejszych momentów w historii chrześcijaństwa. Terminem tym określa się podporządkowanie sobie przez narodowych socjalistów Kościoła luterańskiego, który stał się w ten sposób elementem utrwalającym ideologiczną władzę hitlerowców w społeczeństwie niemieckim. Walka o Kościół objawiła się w konflikcie między opozycyjnymi stronnictwami niemieckich luteran: będącej w większości organizacji Niemieccy Chrześcijanie (Deutsche Christen) oraz Kościoła Wyznającego (Bekennede Kirche). Dramat tego konfliktu przejawiał się w akceptacji, jak i we współudziale zinstytucjonalizowanego chrześcijaństwa w zbrodniczej ideologii hitlerowców, co w oczywisty sposób zaprzeczyło chrześcijańskiemu orędziu oraz zanegowało wiarygodność Kościoła. Dramat ten miał jednakże głębsze podłoże: stanowił świadectwo cynicznego wykorzystania zakorzenionych w społeczeństwie niemieckim przekonań, takich jak poszanowanie władzy, tradycyjnych instytucji społecznych, będących w teologii luterańskiej elementami Bożego porządku, a także manipulowania niemiecką tożsamością oraz lękiem przed modernizmem. Wobec tych procesów Kościół okazał się bezsilny. Z drugiej strony to właśnie z niego wyszła niewielka grupa oporu wobec hitleryzmu, ale grupa szczególnie bohaterska, której członkowie w przeważającej liczbie (wśród nich najbardziej znany Dietrich Bonhoeffer) stali się męczennikami wiary.

Powstanie oraz sformułowanie podstawowych celów ruchu Niemieckich Chrześcijan (Deutsche Christen)

Wzrastający od początku lat trzydziestych XX w. wpływ narodowych socjalistów na życie społeczne dotyczył również religii. Partia Hitlera w swym założeniu nie utożsamiała się z żadną konfesją, ale ogólnikowo mówiła o poparciu religii, o ile jest ona zbieżna z hasłami tzw. czystości rasowej. NSDAP następująco formułowała swoje stanowisko wobec religii i Kościołów (24. punkt programu): Popieramy wolność wszystkich wyznań religijnych w państwie, o ile nie szkodzą one racji stanu lub nie występują przeciwko moralności rasy germańskiej. Partia jako taka popiera chrześcijaństwo pozytywne, nie utożsamia się jednak z żadnym określonym wyznaniem. Partia zwalcza żydowsko-materialistycznego ducha obecnego w nas i wokół nas i jest przekonana, że permanentne uzdrawianie naszego narodu może nastąpić tylko na fundamencie owej walki [1]. Na podstawie tej formuły ukonstytuował się w 1932 r. Ruch Wiary Niemieckich Chrześcijan (Glaubensbewegung Deutsche Christen), rok później przemianowany na Niemieckich Chrześcijan (Deutsche Christen). Organizacja ta wywodziła swój rodowód z ruchów powstałych po obchodach 400. rocznicy Reformacji, takich jak powstały w 1921 r. Związek Walki o Niemiecki Kościół (Bund für Deutsche Kirche), a później Niemiecko-Chrześcijańska Ekipa Robocza (Deutsch-Christliche Arbeitsgemeinschaft). Członkowie tych ruchów masowo wstępowali do NSDAP, a gdy została utworzona organizacja Deutsche Christen, stali się jej głównym pniem. Inicjatywa ta spotkała się z nadspodziewanie dużym odzewem w wielu kręgach protestanckich. Życzliwość tłumaczono, przedstawiając punkt z programu nazistów zobowiązujący do pozytywnego chrześcijaństwa (das positive Christentum), o które walka była podstawowym celem określonym w statucie NSDAP. Zakładało ono tzw. czystość rasową jako warunek członkostwa w Kościele oraz odcięcie się od korzeni żydowskich. Organizacja dążyła do zbudowania struktury Kościoła opartej na strukturze partii narodowosocjalistycznej (tzw. zasada wodza – das Führerprinzip), a jej członkowie określali się jako „SA Jezusa Chrystusa” (SA Jesu Christi).

[1] W. Hofer, Der Nationalsozialismus, Dokumente 1933-1945, Frankfurt am Main 1959, s. 30 n.