Nazistowskie chrześcijaństwo

Specyficzna „teologia” forsowana przez Deutschen Christen okazała się atrakcyjna dla wielu duchownych luterańskich. Dlatego w wyborach do władz kościelnych, przeprowadzonych 23 lipca 1933 r., a więc już po wyborczym zwycięstwie Hitlera, członkowie Niemieckich Chrześcijan uzyskali wiele stanowisk, a cztery dni później ich kandydat, Ludwik Müller, pełnomocnik Hitlera do spraw Kościoła Ewangelickiego [11] został wybrany biskupem Rzeszy.

Działalność Kościoła Wyznającego (Bekennende Kirche)

Reakcją na zwycięstwo Niemieckich Chrześcijan, a przede wszystkim na wprowadzenie we wrześniu 1933 r. przez Kościół tzw. paragrafu aryjskiego, który na gruncie kościelnym oznaczał zakaz piastowania stanowisk przez osoby pochodzenia żydowskiego [12] , było założenie 21 września 1933 r. przez Martina Niemöllera [13] organizacji Pfarrernotbund. Niemöller wezwał wszystkich duchownych Kościoła ewangelickiego do protestu przeciwko paragrafom aryjskim i do pomocy osobom, które one dyskryminowały. Już w październiku Pfarrernotbund miał silne struktury organizacyjne, a w styczniu 1934 r. przystąpiło do niego ok. 7 tys. osób, czyli trzecia część duchownych [14] . Każdy z nich musiał podpisać protest przeciwko przyjęciu paragrafów aryjskich. Poza tym w ramach każdego Kościoła krajowego tworzyły się tzw. Wspólnoty Wyznania.

Kościół Wyznający (Die Bekennende Kirche) ukonstytuował się na synodzie w Barmen [15] , który odbył się w dniach 29-31 maja 1934 r. Na zjeździe tym 138 delegatów ze wszystkich luterańskich, reformowanych i unijnych Kościołów krajowych i regionalnych określiło się jako prawowierny Kościół ewangelicki w Niemczech i wypowiedziało jednocześnie posłuszeństwo Kościołowi Rzeszy, jak i wszelkim próbom ingerencji władz narodowosocjalistycznych w doktrynę Kościoła. Teologicznym fundamentem była przygotowana przez Karla Bartha deklaracja (tzw. Deklaracja Barmeńska). Jej struktura obejmowała sześć tez, którym nadano niezwykle silne uzasadnienie teologiczne, a przede wszystkim biblijne; struktura ich podobna jest do struktury luterańskich ksiąg symbolicznych: składa się na nią cytat z Pisma Świętego, teologiczne uzasadnienie oraz przedstawienie prawidłowej nauki i w końcu kategoryczne stwierdzenie wykładające błąd głoszony przez narodowych socjalistów.

1) Odrzucamy fałszywą naukę, jakoby Kościół mógł bądź musiał uznać za objawione przez Boga, obok pochodzących ze słowa Bożego, jakieś inne źródła swego przepowiadania.
2) Odrzucamy fałszywą naukę, jakoby istniały obszary życia, w których mamy uznać za swego Pana nie Jezusa Chrystusa, ale innych panów, obszary, w których nie potrzebujemy usprawiedliwienia i uświęcenia.
3) Odrzucamy fałszywą naukę, jakoby Kościół miał dostosować kształt swego orędzia bądź porządek swych prawd do aktualnie panujących politycznych i światopoglądowych przekonań.
4) Odrzucamy fałszywą naukę, jakoby Kościół musiał i mógł pozostawać z boku działań społecznych, w szczególności jakoby musiał oddać kierownicze kompetencje jednemu przywódcy.
5) Odrzucamy fałszywą naukę, jakoby Kościół powinien i mógł, wykraczając poza swoją misję, przypisywać sobie zadania należące do państwa, stając się w ten sposób jednym z organów tegoż państwa.
6) Odrzucamy fałszywą naukę, iż Kościół mógłby się posługiwać słowem i dziełami Chrystusa dla jakichkolwiek samowolnych życzeń, celów i planów służących panowaniu człowieka [16].

[11] J. Schmidt, Martin Niemöller in Kirchenkampf, Hamburg 1971, s. 53.
[12] H. W. Krumwiede, Kirchen- und Theologiegeschichte in Quellen, t. 2, Neukir-chen-Vluyn 1980, s. 128 n.
[13] Martin Niemöller (1892-1984), luterański ksiądz, teolog, jeden z głównych opozycjonistów wobec nazizmu w Niemczech, sprzeciwiający się antysemityzmowi oraz ingerencji narodowych socjalistów w doktrynę Kościoła, jeden z najbardziej aktywnych członków Bekennende Kirche. W latach 1937-1945 więzień obozów koncetracjnych w Sachsenhausen i Dachau. Od 1945 r. członek rady Ewangelickich Kościołów w Niemczech (Evangelischen Kirchen in Deutschland – EKD), jeden z inspiratorów uchwalenia tzw. Stuttgartskiego Wyznania Winy (das Stuttgarte Schuldbekenntnis), w którym Kościół ewangelicki przyznaje się do współudziału w nazizmie. W latach 1961-1968 jeden z sześciu prezydentów Światowej Rady Kościołów; zob. J. Schmidt, Martin Niemöller, s. 13 nn.
[14] Tenże, Studien zur Vorgeschichte des Pfarrernotbundes, w: Zeitschrift für Kirchengeschichte, t. 79, s. 43-67. (Bekennitsgemeinschaften). Obie struktury stanowiły podłoże powstania Kościoła Wyznającego.
[15] Obecnie dzielnica miasta Wuppertal w Zagłębiu Ruhry.
[16] E. Röhm, J. Thierfelder, dz. cyt., s. 48.