Operacja na przepuklinie

Gdy wjeżdżamy ciężarówka do pierwszej nigerskiej wioski, położonej między Dori w Burkina Faso a Tera w Nigrze, modlący się w stronę Mekki żandarmi nie zwracają na nas uwagi. „Burkina jest biedna – Martin, który jedzie do znajomych w Nigrze, wskazuje na glinianą chatkę pograniczników – ale u nas czegoś takiego nie widziałem na żadnej granicy”. Od 2004 roku tej południowo-zachodniej części Nigru kanadyjskie firmy wydobywają złoto.

Początek września 2007 roku. Za Dosso, na południu kraju, idąc za radą Nigerczyka pracującego w polu, zatrzymuję ciężarówkę. Chcę wydostać się na wschód, a kiedy zacznie się ramadan – na północ. Wówczas ma ucichnąć rebelia koczowniczych Berberów Sahary – Tuaregów.

Zwyczaj ten, kiedy mówiący językiem tamaszek Tuaregowie „niechają napaści i przestają niepokoić karawany”, zauważył już w XIV wieku podróżnik Ibn Battuta. „Nawet rozbójnicy berberyjscy, skoro znajdą jakowąś rzecz na drodze w miesiącu ramadan, nie ruszają jej” – pisał w swoim epokowym dziele Osobliwości miast i dziwy podroży. 1325–1354. Ale co zrobi armia Nigru (FAN), zdominowana przez w większości muzułmańską, ale osiadłą, ludność południa?

Zatrzymuje się cysterna. Kierowcą jest Tuareg. Obok siedzi pomocnik z czarnoskórego ludu Dżerma. Po francusku mówi, że wiozą środek do materiałów wybuchowych przeznaczonych dla kopalni uranu. Jasnoskóry Tuareg trzyma stronę FAN, jednak nie zna francuskiego, więc między sobą porozumiewają się w języku hausa.

W północnej części sawanny, przez którą właśnie jedziemy, w średniowieczu powstały wielkie państwa Sudanu Zachodniego. Cały pas Afryki, od Senegalu po Wyżynę Abisyńską, od Sahelu (południowego brzegu Sahary) po lasy tropikalne, nazywa się Sudan (od arabskiego słowa swad – czarny). Największym jego bogactwem było złoto. Znajdowało się ono jednak w południowym Sudanie.

Historyk Marian Małowist zwraca uwagę na reakcję łańcuchową – konsolidacja północnego Sudanu następowała w wyniku ataków ze strony nomadów z Sahary, powstałe państwa były jednak zagrożeniem dla swych sąsiadów z południa, skąd grabiły złoto i porywały niewolników. Zapuszczały się również na Saharę, gdzie na obszarze dzisiejszego regionu Agades w Nigrze w XIV wieku Mali eksploatowało kopalnię miedzi w Tekedda (dziś Azelik), a Songhaj w XVI wieku zajmowało pobliskie góry Air.

Tego dnia wyboistą drogą dojeżdżamy tylko do Dogondoutchi. Mijamy ludzi zasypujących dziury w drodze: kobietę z garnkiem, starca z gałęziami i grupkę dzieci z łopatą. Po przejechaniu dziury zawsze ktoś biegnie za cysterną i Tuareg daje mu trochę franków.

Na noc pozwalają mi zostać w kabinie, a pomocnik rozkłada Tuaregowi lóżko z moskitierą obok cysterny. Na parkingu obserwuję dzieci spacerujące z niewidomymi rodzicami i zbierające pieniądze. Następnego dnia, za Birni N’konni, zatrzymuje nas dwóch żandarmów. Wraz z pomocnikiem próbuję ich przekonać, że jadę tylko na wschód, nie na północ. Zniecierpliwiony Tuareg przychodzi zobaczyć, co się dzieje. Szybko spostrzega, że nie znajdzie wspólnego języka z wojskowymi i pozostaje mu tylko nam przytakiwać. W końcu możemy jechać dalej.

Gdy wsiadamy do cysterny, Tuareg wskazuje ręką na swój kolor skory. W Nigrze podejrzewano, że to Francja i Libia podsycały rebelię. Francja straciła monopol na uran – Chiny chciały go wydobywać w Azelik – a Kaddafi w latach 80. mówił, że w Libii jest ojczyzna wszystkich Tuaregow. Wówczas też zdezerterował z armii tuareski kapitan, który ochraniał powstającą właśnie drugą największą na świecie kopalnię uranu w Imouraren, zarządzaną przez francuski koncern Areva. W konsekwencji Niger wyrzucił jej lokalnego dyrektora.