Funkcje sztuki sakralnej

Funkcja etyczna

Funkcja etyczna pozwala odbiorcy odkryć wzorce moralne, wzorce postępowania, normy wymalowane, wyrzeźbione, wyśpiewane w utworach muzycznych czy też napisane językiem poezji lub prozy. Funkcja etyczna sztuki sakralnej stanowi ogromną pomoc w kształtowaniu postaw moralnych. Znacząca funkcja sztuki religijnej obok etycznej a może poniekąd z nią tożsamej – to funkcja wychowawcza, eksploatująca czy uruchamiająca zwłaszcza przeżycia, postawy, motywacje, zainteresowania. Sztuka jest czynnikiem kształtowania osobowości^[12]. Rola sztuki sakralnej polega tutaj na tym, że kształtuje ona człowieka przez podnoszenie jego poziomu moralnego i obyczajów oraz przez wpajanie słusznych przekonań i ocen zjawisk oczywistych. Zależnie od tego, jaki jest odbiorca, jaki jest typ jego wrażliwości nie tylko estetycznej, ale także moralnej, społecznej – dzieło inaczej oddziała, pozostawi inny ślad w jego psychice i w innym kierunku ukształtuje jego poglądy i zachowanie. Są dwa sposoby kształtowania przez sztukę moralnej wrażliwości człowieka. Jedna z tych dróg prowadzi poprzez zachętę do naśladowania wartości przedstawionych w sztuce, druga przez wstrząs i katharsis. Rola katartyczna sztuki akcentowana jeszcze przez Arystotelesa – polega z grubsza na tym, że sztuka sublimuje, uszlachetnia pierwotne, prymitywne i prostackie popędy, instynkty, potrzeby; oczyszcza z nadmiernych, niepokojących i gwałtownych emocji; eliminuje agresję, wewnętrzne konflikty i kompleksy; rozładowuje napięcia, pozwala trwać we względnej równowadze biologicznej i psychicznej bez zgubnego tłumienia i ograniczeń szamotania wewnętrznego i skłóconych wzajemnie impulsów. Silne przeżycia ujawniają się w spotkaniu ze sztuką umożliwiającą niejako ich uświadomienie, korektę, przezwyciężenie i wyzwolenie z tego, co złe i nieodpowiednie.

Funkcja kompensacyjna

Podobne właściwości posiada funkcja kompensacyjna, gdzie dzięki sztuce następuje przezwyciężanie frustracji, urazów, depresji. Odbiorca szuka pocieszenia i rekompensaty za odczuwane braki, przykrości i niepowodzenia życiowe w sztuce, w percepcji dzieł lub we własnej twórczości. Funkcja terapeutyczna sztuki to coś w rodzaju „leczenia duszy” za pomocą sztuki – leczenia osobowości zdezintegrowanej, skrzywionej, zwichniętej. W dosłownym znaczeniu medycyna stosuje sztukę jako terapię (np. wzbudzanie zainteresowań estetycznych odwraca uwagę pacjenta od dolegliwości i ułatwia zwalczanie choroby).

Funkcja ludyczna

Niektórzy teoretycy z funkcją wychowawczą sztuki łączą a nawet z nią utożsamiają funkcję ludyczną (rozrywkową). Ludyczne, rekreacyjne oddziaływanie sztuki jest najprostszą postacią funkcji katarktyczno-kompensacyjnej, ale jest ono ważne, ponieważ może efektownie wpłynąć na równowagę ducha i samopoczucie człowieka. Atrakcyjny, rozrywkowy moment tkwiący w sztuce pozwala przezwyciężyć monotonię życia codziennego, może stanowić ważny z punktu widzenia biologicznego czynnik chroniący człowieka przed nudą.

Funkcja komunikatywna

Na uwagę zasługuje również komunikatywna funkcja sztuki, polegająca na tym, że dzięki niej następuje wzajemne porozumienie, zbliżenie ludzi, nawiązanie więzi społecznych. Proces tej międzyludzkiej komunikacji stanowi wymianę tzw. komunikatów, czyli treści przekazywanych w bardzo różnej formie: a) obrazowej, tzn. za pośrednictwem sztuki obrazu, ilustracji; b) symbolicznej, poprzez różnego rodzaju znaki umowne; c) semantycznej, czyli mającej określone znaczenie (np. poprzez język); d) behawioralnej, tj. przez różne formy zachowania (np. taniec). To wyliczenie podstawowych rodzajów komunikowania ukazuje olbrzymie możliwości poszczególnych sztuk operujących różnorodnymi rodzajami środków wyrazowych, od literatury aż po sztuki, których narzędziem jest ludzkie ciało. W grupie ról, jakie pełni sztuka, należy wspomnieć również o funkcji adaptacyjnej, która jest niczym innym, jak rozszerzeniem doświadczeń człowieka i ułatwianiem rozumienia tendencji społecznych, występujących w określonej zbiorowości; przystosowaniem do bezkonfliktowego współżycia w grupie, a czasem nawet podaniem gotowych wzorów postępowania zgodnego z ogólnie obowiązującymi normami. Dotyczyć to może zarówno procesów rozwojowych dorastających pokoleń, jak i tych kategorii osób, które znajdują się w nowych warunkach społecznych.

Funkcja integracyjna

Podsumowując rozważania na temat funkcji sztuki trzeba stwierdzić, że na pewno nie zostały tu wymienione i omówione wszystkie. Jednak na podstawie przedstawionej tu wielofunkcyjności można stwierdzić, że sztuka oddziałuje w społeczeństwie wielorako, że rola jej przejawia się w scalaniu, przekształcaniu i formowaniu grup społecznych, narodów, a także w pomnażaniu dorobku kulturowego społeczeństw i wytyczaniu dla nich perspektyw. Oddziałuje też wielorako na jednostkę, dostarczając człowiekowi doświadczeń estetycznych, potrzebnych po prostu do istnienia i rozwoju. Sztuka wzbogaca człowieka o nowe jakości życia, o nowe wymiary człowieczeństwa; jest źródłem wiedzy, zwłaszcza w zakresie norm, ideałów i treści humanistycznych, wreszcie sztuka kształtuje jego wiedzę osobistą, czyni człowieka twórczym i otwartym.

Wszystkie wymienione funkcje sztuki łączą się ze sobą i nakładają jedna na drugą. Sztuka jest niezbędnym środkiem ścisłego stopienia jednostki z ludzką zbiorowością, a więc środkiem jej nieustającego uspołecznienia, jej uczestnictwa w przeżyciach, w doświadczeniach i ideach części i całego rodzaju ludzkiego. Niewątpliwie integruje społeczeństwa, decyduje o ich tradycji, jest nosicielką ważnych ideologicznie treści, przeobraża rzeczywistość materialno-społeczną, wpływa na formy współżycia i współdziałania, decyduje o kształcie czasu i epoki, jest zjawiskiem inspirującym. Ponadto pełni rolę moralnego apelu i perswazji: oskarża, ośmiesza, szydzi, pokazuje ludzkie wady i załamania, przeciwstawia dobro złu, a mądrość – niesprawiedliwości i fałszowi; wyznacza ludziom ideały, uwrażliwia na treści patriotyczne, pokazuje bohaterstwo i okrucieństwo, zagrożenie, możliwość totalnej zagłady i wizje lepszego jutra. Oddziałuje swoim pięknem, ale i swoimi złożonymi wartościami, które w ostatecznym rozrachunku nie są samym tylko pięknem.

Poprzez sztukę człowiek poszerza zakres wiedzy o sobie samym. Sztuka ukazuje świat i działającego w nim człowieka, uwikłanego w rozmaite sploty losów, konfliktów i przeżyć; jest ona zwierciadłem człowieka żyjącego w świecie, w konkretnych warunkach społecznych i historycznych. Odbiorca może w sztuce odnaleźć siebie – swoje własne problemy, które nieujrzane w dziele sztuki nie doszłyby do jego pełnej świadomości, z których nie umiałby sobie zdać sprawy. Sztuka może spełniać wobec człowieka funkcję zwierciadła rzeczywistości, niezależnie od tego, czy znajduje on w określonym dziele samego siebie – w sensie swoich pragnień, zamierzeń, przeżyć. Sztuka uczy więc człowieka, że jest widziany z zewnątrz, że nie tylko jest „kimś” sam w sobie, ale na „kogoś” wygląda.

ks. Paweł W. Maciąg- Historyk sztuki, wykładowca etyki w Uniwersytecie Przyrodniczym w Lublinie, artysta-malarz, autor ponad 80 obrazów olejnych; członek Związku Literatów Polskich oraz Koła Literatów Polskich im. Zbigniewa Herberta; autor książek m.in.: Drabina wartości (2002), Splendor Lubelszczyzny (2009), Droga krzyżowa (2006) oraz redaktor dwóch antologii poetyckich: Imperatyw (2005) i Przestrzeń prawdy (2008).