Samoocena u dzieci w opiece zastępczej

Zaspokojenie wszystkich niezbędnych potrzeb dziecka osieroconego i odpowiedzialność za warunki jego rozwoju i wychowania należą do funkcji ośrodków opiekuńczo-wychowawczych^[1]. Opieka nad dzieckiem porzuconym, skrzywdzonym, niejednokrotnie maltretowanym niesie za sobą wiele trudności. Dzieci odczuwają odtrącenie, osamotnienie, brak przynależności, inność, co przyczynia się do ukształtowania u nich niskiej samooceny i braku poczucia kompetencji. Formy opieki zastępczej starają się podejmować złożone zadania kompensacji braku naturalnego środowiska rodzinnego, zaspokojenia potrzeb i rozwijania różnorodnych umiejętności, które są późniejszym źródłem pozytywnej bądź negatywnej samooceny.

W pedagogice wyróżnia się kilka podziałów form opieki zastępczej. Jednym z bardziej tradycyjnych jest podział na: (1) zastępcze formy rodziny (rodzina adopcyjna, rodzina zastępcza), (2) instytucje o charakterze rodzinnym (rodzinny dom dziecka, wioska dziecięca) oraz (3) zastępcze formy opieki zakładowej (dom dziecka, pogotowie opiekuńcze)^[2]. Wymienione formy opieki różnią się jednak efektywnością i skutkami w działaniu na rzecz dziecka.

Najlepszą formą wychowania dziecka jest rodzina naturalna. Jednak niejednokrotnie z pewnych względów trzeba umieścić dziecko poza ową rodziną. Jak twierdzi M. Andrzejewski^[3], opieka zastępcza powinna być dopasowana do indywidualnych potrzeb dziecka. Według niego najlepsza kolejność form opieki zastępczej jest następująca: 1. rodzina adopcyjna, 2. rodzina zastępcza, 3. rodzinny dom dziecka, 4. placówka opiekuńczo-wychowawcza. 

Nie wszystkie dzieci mają możliwość trafienia do rodziny adopcyjnej czy zastępczej, dlatego należy wziąć pod uwagę rodzinny dom dziecka oraz dom dziecka i zastanowić się nad różnicami między nimi.

Rodzinny dom dziecka. Opieka w nim podobna jest do funkcjonowania wielodzietnych rodzin naturalnych, przeznaczona dla dzieci osieroconych i pozbawionych opieki rodzicielskiej. Rodziny te mieszkają w specjalnie przystosowanych domach rodzinnych. W placówce rodzinnej może przebywać od 4 do 8 dzieci.

Dom dziecka jest placówką opiekuńczo-wychowawczą, która zapewnia całodobową opiekę i wychowanie tym dzieciom, których rodzice okresowo lub trwale nie mogą, nie potrafią bądź nie chcą stworzyć odpowiednich warunków życia i rozwoju^[4]. Jest to instytucja przeznaczona dla dzieci i młodzieży, znajdujących się w normie rozwojowej, w wieku od 3. do 18. lat lub, jeśli kontynuują naukę, do ukończenia szkoły^[5]. Dziecko może trafić do domu dziecka dopiero wtedy, gdy zostaną wyczerpane wszelkie możliwości znalezienia dla niego rodziny adopcyjnej czy zastępczej^[6]. Dom dziecka podzielony jest na grupy wychowawcze. Przeważnie liczą one kilkanaście osób, zazwyczaj w różnym przedziale wiekowym. Mogą być to grupy koedukacyjne lub nie. Każdej grupie przypisanych jest nie mniej niż dwóch wychowawców^[7].

Poziom samooceny

Czy tak różnie funkcjonujące instytucje zawsze potrafią spełnić prawidłowo wszystkie zadania związane z przebiegiem procesu rozwoju dziecka? Czy placówki te zdolne są zapewnić dziecku osamotnionemu właściwe wychowanie i pełne zaspokojenie potrzeb w równy sposób?

Z badań wynika, że istotny wpływ na rozwój społeczny dzieci ma ich samoocena i wiara we własne sukcesy. Tworzenie im warunków do pozytywnej samooceny zwiększa również szanse rozwoju poznawczego uczniom dobrym jak i słabym, co przy dzieciach z poczuciem sieroctwa jest ważnym czynnikiem funkcjonowania w życiu dorosłym^[8]. To, jak człowiek postrzega samego siebie poprzez oddziałującą na niego rzeczywistość, determinuje niejednokrotnie cały tok jego postępowania, jego kontakty interpersonalne, czy nawet postrzeganie świata^[9]. Analiza samooceny może ułatwić zrozumienie przyczyn nieadekwatnych i pozornie nie umotywowanych reakcji emocjonalnych, zwłaszcza u dzieci z trudną przeszłością.

Samoocena (self-appraisal) rozumiana jest jako zespół opinii i sądów o właściwościach psychicznych, fizycznych i społecznych, które jednostka odnosi do siebie samej. Pojęcie to wskazuje na istotne kategorie cech (psychiczne, fizyczne i społeczne), którym odpowiadają „ja psychiczne”, „ja fizyczne” i „ja społeczne”^[10]. Samoocena zaczyna kształtować się od 4. do 11–12. roku życia. Dziecko już wtedy zaczyna oceniać samego siebie i wyrażać swoje pragnienia. Zainteresowanie sobą, swoim światem psychicznym czy własnym „ja”, a więc poziom rozwoju samoświadomości, osiąga jednostka w wieku około 12–13. roku życia.

Ukształtowanie się „ja świadomego” dokonuje się poprzez porównanie „ja realnego”, tworzonego o sobie w perspektywie aktualnych doświadczeń życiowych jednostki z „ja idealnym”, tworzonym przez cechy, jakie jednostka chciałaby posiadać^[11].