Ocena – ocenianie

Cele operacyjne są odmianą celów szczegółowych. „Uczeń rozumie mechanizm przegłosu polskiego” – to cel szczegółowy, ale niesformułowany operacyjnie, czyli niewskazujący sposobu sprawdzenia wiedzy ucznia. „Uczeń podaje i objaśnia przykłady śladów przegłosu polskiego we współczesnej polszczyźnie” – to cel sformułowany operacyjnie, bo nazywa czynności uczniów: podanie przykładów i ich objaśnienie. Cele operacyjne podlegają sprawdzaniu i ocenianiu, ponieważ nazywają one konkretne, możliwe do zaobserwowania czynności ucznia. Proces wyprowadzania celów operacyjnych z celów ogólnych jest jedną z najważniejszych umiejętności przydatnych podczas oceniania. Nazywa się to operacjonalizacją celów kształcenia.

Dla zbudowania struktury wymagań nie jest konieczne używanie sformułowań operacyjnych, choć łatwo przekładają się one na konkretne zadania dla ucznia. Niekiedy trafniejsze jest użycie nieoperacyjnego sformułowania celu szczegółowego, bo nie wszystkie cele stawiane przez nauczyciela są do zmierzenia.

Kryteria oceniania określają rodzaj wiadomości i umiejętności podlegających sprawdzaniu (CO sprawdzamy), natomiast wymagania opisują stopień opanowania tych wiadomości i umiejętności (W JAKIM STOPNIU uczeń wie i potrafi). Określenie kryteriów nie wystarcza dla wystawienia oceny, bowiem jest to czynność wartościująca, niemożliwa bez ustalenia wymagań.

Wymagania edukacyjne to zmiany w uczniach, opisywane z punktu widzenia nauczyciela, natomiast osiągnięcia szkolne to te same zmiany opisane z punktu widzenia ucznia. Spełnione wymaganie jest osiągnięciem. Dlatego w programach nauczania najczęściej wymagania formułowane są poprzez opis spodziewanych osiągnięć uczniów. Wymagania edukacyjne, w odróżnieniu od wymagań egzaminacyjnych, muszą być formułowane wielopoziomowo, ponieważ bezpośrednio służą do wystawiania stopni szkolnych. Ta wielopoziomowość jest obecnie przedmiotem licznych kontrowersji, bowiem różne są strategie stratyfikacji (dzielenia na poziomy) wymagań.

Poziom wymagań: jest kategorią jakościową, wiążącą opis pożądanych osiągnięć ucznia z zewnętrznym układem odniesienia. Ten zewnętrzny układ odniesienia może być różny, ze względu na cel oceniania. Powszechne są trzy układy odniesienia, związane z trzema odrębnymi celami oceniania:

1. Układem odniesienia mogą być stopnie szkolne. Celem oceniania jest precyzyjne wystawienie stopnia. W przypadku przyjęcia takiej strategii wyróżnia się tyle poziomów wymagań, ile jest pozytywnych stopni szkolnych (wymagania konieczne – dopuszczający; wymagania podstawowe – dostateczny; rozszerzające – dobry; dopełniające – bardzo dobry; wykraczające – celujący). Nie jest to system zorientowany funkcjonalnie, lecz bardzo formalistycznie.

2. Układem odniesienia może być proces kształcenia – celem oceniania czyni on zapewnienie skuteczności procesu kształcenia. Osiągnięcia uczniów stratyfikuje się dychotomicznie, dzieląc je na te, które są niezbędne dla powodzenia dalszego zdobywania wiedzy, oraz na te, które są pożyteczne dla dalszego kształcenia, służą rozwijaniu zainteresowań, ale nie są niezbędne. Przyjęło się w tym wypadku wyróżnianie dwu poziomów wymagań: podstawowego oraz pełnego (często zwanego ponadpodstawowym).

3. Układem odniesienia może być także stratyfikacja uczniów, ich zróżnicowanie ze względu na osiągnięcia. Tutaj cel oceniania jest mniej jasny. Z jednej strony ma on charakter użytkowy i pedagogiczny, ponieważ służy informowaniu uczniów o ich mocnych i słabych stronach, sukcesach i niepowodzeniach, z drugiej – ma cel społeczny, czyli nagradzanie za lepsze efekty w nauce. Ten sposób myślenia jest próbą pogodzenia pierwszej, formalistycznej, ale bardzo precyzyjnej strategii, z drugą, funkcjonalną, ale uważaną często za niezbyt precyzyjną. Wyróżnia się w przypadku przyjęcia tej zasady trzy lub cztery poziomy wymagań, według różnych rozwiązań szczegółowych. Na przykład: wymagania podstawowe – dopuszczający i dostateczny; wymagania rozszerzające – dobry; wymagania dopełniające – bardzo dobry i celujący.